zaterdag 24 april 2010

Proustiana

Nu ik alle delen van À la recherche du temps perdu uit heb, snap ik waarom sommige mensen er een Proust-obsessie op na houden. De roman is een schatkist, een ware grot van Alladin vol met ellenlange wonderschone zinnen, fascinerende overpeinzingen en beschouwingen over kunst en natuur, inzichten in de ziel, scherpe  observaties van de high society uit de bel époque en - last but not least - opvallende portretten van seksuele obsessie. In dit bericht probeer ik een piepklein tipje van de sluier op te lichten van de wereld die achter deze roman schuil gaat. En dat 'piepklein is geen valse bescheidenheid, want er zijn en er worden stapels en stapels en stapels over Proust gepubliceerd.

Proust en de kunst
Zowel literatuur als beeldende kunst als klassieke muziek spelen een hele belangrijke rol in de boeken, op meerdere fronten. Ten eerste noemt Proust terloops of minder terloops een stuk of 200 schilderijen in zijn boek, welke allemaal werden verzameld door kunstenaar Eric Karpeles in een boek dat elke Proustliefhebber volgens mij in huis zou moeten hebben. Mijn bespreking ervan is hier te vinden.

Daarnaast worden kunstenaars opgevoerd als personages in het boek. Zo ontmoeten we het idool van de adolescente Marcel, de schrijver Bergotte, die vooral gebaseerd was op schrijver Anatole France, die ik alleen van naam ken. In het tweede deel raakt Marcel in de ban van de schilder Elstir, die hem leert schoonheid te zien van het alledaagse en met een andere blik te kijken naar de wereld om hem heen. Zoals ik eerder schreef, is de naam Elstir een gedeeltelijk anagram van de namen van de schilders Helleu en Whistler; en in de persoonlijkheid en de preoccupaties van Elstir zelf zijn volgens Eric Karpeles de Amerikaanse kunstenaar Alexander Harrison, en de veel bekendere schilders Moreau, Degas, Turner, Renoir en Monet te herkennen.

Muziek speelt ook een cruciale rol: een passage uit een sonate van de (fictieve) componist Vinteuil is een soort herkenningsmelodie voor Swanns liefde voor Odette. Op deze pagina wordt een reconstructie gegeven van de muziek waardoor Proust geïnspireerd werd en hier is een filmpje met de muziek die de componist Jorge Arriagada componeerde om als Vinteuils sonate te worden gespeeld in een verfilming van het boek (met dank aan Koen).

Tenslotte is Marcel gefascineerd door de grande actrice Berma, die vooral gebaseerd was op de legendarische Sarah Bernhardt. De foto hiernaast is van La Bernhardt in haar rol in Phèdre, het toneelstuk van Racine, waarin de jonge Marcel Berma ziet, een voorstelling waarnaar hij halsreikend heeft uitgekeken en waar hij vervolgens niet weet wat hij ervan moet denken.

Proust en de liefde
Ik-persoon Marcel heeft een zeer levendige en altijd aanwezige interesse voor les femmes. Proust zelf daarentegen was homoseksueel en had geruime tijd een affaire met de Venezolaanse componist Reynaldo Hahn (foto).In de eerste drie delen is weinig van de homoseksualiteit van de auteur te merken, maar in deel 3 (Sodom en Gomorra) barst hij ineens los en daarna is het boek er helemaal vol van. Zijn Marcels vrouwelijke geliefdes eigenlijk mannen in vrouwenkleren, als het ware? Of had Proust ook wel affaires met vrouwen gehad? Volgens hemzelf (zoals hij aan André Gide vertelde) niet. En er zit waarschijnlijk meer Proust in het personage van M. de Charlus, met zijn voorliefde voor arbeidersjongens, dan we zouden denken. Wel is duidelijk dat zowel het personage Marcel als de schrijver Proust uiteindelijk tot de conclusie komen dat ze van de liefde niet gelukkig worden - dat de avontuurtjes vooral noodzakelijk zijn om een behoefte te bevredigen, zoals het lichaam van een junk om een shotje schreeuwt, waarvan hij een paar momenten geluk ondervindt en vervolgens weer op zoek moet naar de volgende fix - maar dat de echte bevrediging uit het zich wijden aan de literatuur komt. Voor mensen met het talent van een Proust, tenminste.
Met dank aan Monique voor het toezenden van de informatieve artikelen uit De Leeswolf.

Inspiratie voor de personages
Laatst ontdekte ik een Italiaanse website die helemaal aan Proust is gewijd en die vooral interessant is omdat er foto's en biografietjes op staan van de mensen op wie Proust zijn personages baseerde. Meestal waren meerdere bekenden van Proust de inspiratie voor een romanfiguur, maar ik werd vooral getroffen door de foto hiernaast van Laure de Sade, Comtesse Adhéaume de Chevigné. Zij lijkt frappant veel op het mentale portret dat ik had gemaakt van Oriane: een blond spoelinkje en warempel, daar is de Duchesse de Guermantes.

Edities
Er zijn talloze edities in het Frans, van mooi gebonden tot voordelige paperbacks. In Nederland heeft De Bezige Bij het boek uitgegeven in de de vertaling van Thérèse Cornips, die zij momenteel grondig aan het herzien is. Deel 1 van de herziene uitgave is inmiddels verschenen en goed ontvangen, hoewel behoorlijk prijzig. Zelf las ik een Engelse vertaling. In het Engels kun je kiezen uit de recente Penguinuitgave en uit de veel oudere, maar grondig herziene uitgave van The Modern Library. De Penguins zijn per deel door een andere vertaler vertaald. Deel 1 door Lydia Davies schijnt uitstekend te zijn, de volgende delen een stuk minder. De kenners geven daarom nog steeds de voorkeur aan de vertaling van Scott Moncrieff, die mij inderdaad uitstekend is bevallen. Mooi aan de paperbackuitgave van The Modern Library is ten eerste dat de de delen slechts 10 à 11 euro per stuk kosten (bij de Book Depository, inclusief verzendkosten), ten tweede dat elk deel een korte samenvattig aan het eind geeft en ten derde dat het laatste deel een honderden pagina's tellende Guide to Proust bevat, met daarin alfabetische compendia van romanpersonages, overige personen, plaatsen

Delen en besprekingen 
De zeven delen vormen samen één doorlopend en afgerond geheel en kunnen niet afzonderlijk gelezen worden. Wel kun je natuurlijk op elk moment stoppen en besluiten om niet verder te gaan - maar wie zou dat nu willen?
Als je op de Engelse titel klikt, kom je op mijn bespreking van het betreffende deel.
  • Du côté de chez Swann, 1913 (Nl: De kant van Swann, GB/VS: Swann's Way, 606 pp.).
  • A l'ombre des jeunes filles en fleur, 1918 (Nl: In de schaduw van de bloeiende meisjes, GB/VS: In a Budding Grove, 730 pp.)
  • Le côté de Guermantes, 1920-21 (Nl: De kant van Guermantes, GB/VS: The Guermantes Way, 819 pp.)
  • Sodom et Gomorrhe, 1922 (Nl: Sodom en Gomorra, GB/VS: Sodom and Gomorrah, 724 pp.)
  • La prisonièrre, 1923 (Nl: De gevangene, GB/VS: The Captive, 559 pp.)
  • La fugitive, 1925 (Nl: De voortvluchtige, GB: The Fugitive, 374 pp.)
  • Le temps retrouvé, 1927 (Nl: De tijd hervonden, GB/VS: Time Regained, 532 pp.)
Meer over Proust
Een heel klein greepje uit websites en achtergrondliteratuur die ik hierboven nog niet genoemd heb. Aanvullingen zijn natuurlijk welkom.
  • Begin eens met How Proust Can Change Your Life, van Brits filosoof Alain de Botton: een luchtige introductie tot Proust, met meer substantie en diepgang dan je op het eerste gezicht denkt. Hier door mij besproken. 
  • Niet gelezen, maar wel overal warm aanbevolen: de mémoires van Prousts huishoudster Céleste Albaret, Monsieur Proust. In het Nederlands uitgebracht onder de titel Mijnheer Proust (alleen nog tweedehands verkrijgbaar), in het Engels verschenen in de onvolprezen NYRB-serie.
  • Eveneens warm aanbevolen door anderen: Proust in Love van William C. Carter, dat zich concentreert op het liefdesleven van de auteur. Gezien Prousts grote aandacht voor seksuele obsessie niet zo'n gekke keus. In het Nederlands: Proust verliefd, De Bezige Bij, ISBN 9789023427605)
  • Lijkt ook interessant en vorig jaar uitgebracht uit in het Nederlands: Het Parijs van Marcel Proust hervonden door romancier en essayist Henri Raczymow, met veel foto's en schilderijen (De Bezige Bij, ISBN 9789023427629).
  • Lees de Engelstalige editie samen met The Cork-Lined Room. Een blog met elke dag een stuk of 15 pagina's besproken en voorzien van uitgebreide achtergrondinformatie. Begin met de berichten uit november 2009 uit het archief. Zeer aan te bevelen.
  • Van alles over Proust bij de Marcel Proust Verening Nederland.
  • En puur als curiositeit: de Chinese Marcel Proust Site.
Dit bericht is al veel te lang geworden en dan heb ik het nog niet eens gehad over de Dreyfusaffaire die zo'n grote rol speelt in het boek, over de plaatsjes Combray en Balbec, en over Prousts leven heb ik maar weinig gezegd. Die laatste omissie had Proust zelf vast goedgekeurd, want hij was ervan overtuigd, dat een schrijver uitsluitend op zijn of haar werk beoordeeld dient te worden; dat de boeken autonome kunstwerken horen te zijn en dat het leven dat een schrijver heeft geleid er niet toe doet om te beslissen of hij een briljant kunstenaar dan wel een prutser was. En daar ben ik het wel mee eens. Alhoewel het leven van Proust  interessant genoeg was om er een ooit nog eens een boek over te lezen.

13 opmerkingen:

  1. Nog een vlotlezend boek met heel wat achtergrondinformatie: Een avond in Hotel Majestic : over Proust en het Parijs van de jaren twintig van Richard Davenport-Hines.

    Leuke hebbedingetjes zijn verder ook de verstrippingen door Stéphane Heuet, uitgegeven bij Atlas.

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Mooi artikel met weer een paar mooie tips. Je kan, om in de sfeer te blijven tijdens eindeloze treinreizen Proust ook op cd verkrijgen bij Naxos (the abridged version welliswaar).

    groet,

    Koen

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Bedankt voor de aanvulling. Wat is er toch veel gevarieerds over Proust geschreven!

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Die cd's lijken me heerlijk om tijdens een lange treinreis de lieden die in hun mobieltje zitten te tetteren te overstemmen! Verder heb ik moeite met luisterboeken; ik weet niet hoe anderen dat doen, maar ik vind het erg lastig om gesproken informatie tot me te nemen (tenzij het een simpel verhaal is). Poëzielezingen zijn aan mij ook niet besteed; ik moet een gedicht lezen en overlezen, anders ben ik na 3 regels de draad kwijt (tenzij het om een Toon Hermansgedichtje gaat). Echt een handicap. :(

    BeantwoordenVerwijderen
  5. Google Translate made a good job of translating this page for me - it is very interesting.  I have the Penguin edition of six books and have read three so far.  Sodom and Gomorrah next 

    A recent acquistion was Paintings in Proust by Eric Karpeles which provides reproductions of most of the paintings Proust mentions in his work.

    BeantwoordenVerwijderen
  6. Hi, Tom, how nice of you to drop by. I hope you enjoy Proust as much as I do. I read the book by Eric Karpeles alongside with the novel, which added a lot of extra pleasure to the reading experience and I reviewed the Karpeles book here.

    BeantwoordenVerwijderen
  7. @Anna. Via een link bij een webvriendin kwam ik heel toevallig op je webstek terecht. Aangename verrassing! Compliment! Ik ben na ruim een halve eeuw teruggekeerd naar Proust en nu hopeloos verslaafd. Ik verhaal hierover op mijn webstek

                              http://www.henkgrasduint.web-/log.nl

    Ik las dat je Anatole France alleen van naam kent. Hopelijk vind je me niet pedant, wanneer ik zijn werk warm aanbeveel. Weinigen hebben zo´n soepel, elegant Frans geschreven als hij. Geen wonder dat Proust hem zozeer bewonderde.

    Eveneens toevallig: ook ik heb ´La chartreuse de Parme´ weer ter hand genomen (jongstleden zaterdag, eveneens na ruim 5 decennia).

    Wellicht interesseert het je als angliciste dat ik op mijn website regelmatig over Engelstalige auteurs schrijf, vooral over ten onrechte goeddeels vergeten schrijvers en werken, zoals George Gissing, Rumer Godden, Barbara Pym, Ivy Compton-Burnett, de reisboeken van Evelyn Waugh...

    Ik zou zeggen: kom eens langs!

    Vriendelijke groeten van Henk

    BeantwoordenVerwijderen
  8. Hallo Henk, welkom, en helemaal niet pedant dat je het werk van Anatole France aanbeveelt. Ik leer juist graag bij. Heb je een favoriete roman van hem?
    Je weblog ziet er erg interessant uit (de link hierboven werkte niet helemaal, maar toen ik de / tussen web- en log had weggehaald deed hij het wel) en ik ga daar zeker eens wat uitgebreider grasduinen. Van George Gissing en Ivy Compton-Burnett heb ik al heel lang boeken in de kast staan, maar op de een of andere manier heb ik niet de neiging om ze daar snel eens uit te trekken. Maar dat had ik ook met Barbara Pym en die lees ik nu ontzettend graag.

    BeantwoordenVerwijderen
  9. Beste Anna,
    Dank voor je snelle reactie! Wil mijn slordigheid excuseren: de Duitse komma na het koppelteken in mijn URL hoort daar inderdaad niet te staan. Misschien wil je zo goed zijn om de correctie op je webstek aan te brengen, opdat anderen niet op het verkeerde pad (weliswaar niet zo erg als het slechte pad, maar dan nog...) worden gebracht.
    Re/Anatole France. De man heeft veel geschreven. Helaas heb ik maar een handjevol boeken van hem, want zijn werken zijn tegenwoordig moeilijk te krijgen, indien je althans de peperdure Pléiade-uitgave buiten beschouwing laat. Ik kan je Les dieux ont soif aanbevelen, een goede roman over het thema dat de revolutie haar kinderen verslindt. Verder Thaïs, een voorbeeld van typisch Frans geparfumeerde erotiek.
    Toeval: juist vanochtend vond ik in onze kringloopwinkel, voor € 0,80, van France Le crime de Sylvestre Bonnard, hoe bestaat het!
    Ik noemde in mijn vorige reactie George Gissing. Lees eens zijn New Grub Street, over het ellendig bestaan van de broodschrijvers. Hij was zelf zo'n hack. Maar evenals velen van zijn lotgenoten was hij een man van een soliede cultuur. Hij heeft onder meer een studie aan Dickens gewijd, wat hem de bewondering van groten als Chesterton en Huxley opleverde.
    Hartelijke groeten van Henk.

    BeantwoordenVerwijderen
  10. Ik ben helaas niet in staat om je bericht te corrigeren, maar ik ga er van uit dat mensen alle berichten lezen en dat het wel goed komt. Ik heb zojuist Les dieux ont soif besteld (in vertaling, want anders ben ik over 3 jaar nog bezig) en ben heel benieuwd naar dit boek. Heeft Thaïs iets te maken met de opera van Jules Massenet?
    New Grub Street is inderdaad de bekendste roman van George Gissing en het boek dat ik in huis heb. Komt dus ooit aan de beurt.

    BeantwoordenVerwijderen
  11. Beste Anna,
    Prima keuze! Les dieux ont soif wordt algemeen als de beste roman van France beschouwd. Ik heb er veel genoegen aan beleefd. Ik ben benieuwd naar jouw indrukken.
    Re/Thaïs. De opera is inderdaad gebaseerd op de roman. Hij is voor de planken bewerkt door de veelschrijver Louis Gallet (1835-1898). Deze handige librettist heeft ook voor Bizet en Saint-Saëns gewerkt. 
    Hartelijke groeten van Henk.

    BeantwoordenVerwijderen
  12. Hoi Anna, nu de lijstjes van beste boeken van 2014 er weer aankomen las ik jouw stukje over Marcel Proust. Erg informatief! Een kleine aanvulling:
    - Van de eerste 2 delen heeft Stephane Heuet een stripbewerking gemaakt, die in het Nederlands is vertaald door Jelle Noorman. Prachtig zowel de tekeningen als het taalgebruik.
    Er zijn erg veel (grote) biografieën verschenen over Proust:
    - William Carter, deze heb ik uitgelezen, hoewel hij nogal omvangrijk is en in mijn ogen te veel niet ter zake doende informatie bevat, voor een bespreking zie mijn blog.
    - Edmund White, een korte biografie die erg prettig leesbaar is
    - George Painter, een Engelstalige biograaf, die als eertse een uitgebreide biografie over Proust schreef, alleen de eerte 70 blz gelezen, daarna weggelegd.
    - Ghieslain de Diesbach, die voor zover ik weet de enige in het Nederlands vertaalde biografie heeft geschreven. Diesbach probeert om zo te schrijven als Proust wat ik in de biografie niet vind werken
    - Jean-Yves Tadie, de meest uitgebreide biografie, ook in het Engels vertaald. Deze heb ik ook in huis staan, maar ik heb er slechts een klein stukje van gelezen.
    Tenslotte, jij hebt Proust in het Engels gelezen. De complete "Op zoek naar de verloren tijd" is prachtig in het Nederlands vertaald door Thérèse Cornips. Beslist een van de allergrootste vertaalprojecten in het Nederlands ooit.
    Ik ben benieuwd met je lijstje van favorieten van 2014. Mijn lijstje is klaar om gepubliceerd te worden. Hartelijke groeten, Erik

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Bedankt voor alle aanvullingen, Erik.
      Wat betreft de vertaling: ik heb heel bewust voor deze Engelse versie gekozen, omdat die (a) aanzienlijk goedkoper was, (b) een handzaam en licht paperback formaat had en (c) uitstekend bekend staat. Iemand anders had mij trouwens ook al op de vertaling van Cornips gewezen (ik meen toen ik het eerste deel besprak).

      Verwijderen