zondag 15 augustus 2010

Op een ochtend werd hij wakker en ...

Franz Kafka,
Metamorphosis (Oostenrijk-Hongarije [nu Tsjechië] 1915)
Novelle, 45 pp.
http://www.gutenberg.org/etext/5200
Engelse vertaling van David Wyllie
Nederlandse titel: De gedaanteverwisseling


Bijna iedereen weet volgens mij wel hoe deze novelle opent: hardwerkende handelsreiziger Gregor Samsa wordt op een ochtend wakker in zijn ouderlijk huis en blijkt getransformeerd te zijn in een reusachtig stuk ongedierte. In plaats van armen en benen heeft hij een hele boel krioelende dunne pootjes en omdat hij op zijn rug ligt, is de enige manier om uit te bed te komen zich omrollen en op de vloer vallen. Absurd genoeg is zijn grootste zorg niet hoe hij weer de oude wordt, maar hoe hij nog op tijd op zijn werk kan komen nu hij door de wekker heen geslapen heeft.

Zijn ouders en zijn zusje maken zich al zorgen dat hij nog steeds in bed ligt en kloppen aan zijn deur om te vragen waarom hij zijn kamer niet uit komt. Even later verschijnt zijn chef in huize Samsa om op hoge toon te vragen waarom Gregor niet op zijn werk is en Gregor slaagt er met grote moeite in uit bed te vallen, naar de deur te schuifelen en met zijn tandeloze insektenbek het slot te openen. Familie en chef werpen één blik op het monsterlijke schepsel dat in de deuropening verschijnt, reageren met de grootst mogelijk afschuw en daar begint de ellende voor Gregor.

Deze novelle (gratis te dowloaden via Project Gutenberg) zat op de eReader die ik te leen had en ik heb hem in één adem uitgelezen. Het is op het eerste gezicht een eenvoudig, alhoewel wat ongebruikelijk, verhaal dat zich zeer vlot laat uitlezen, maar bij nadere beschouwing aanzienlijk minder eenvoudig voor uitleg vatbaar is. Sommige interpreten hebben zich meteen op Kafka's vadercomplex vastgebeten en zien daarvan hier een uiting. Maar zoals Vladimir Nabokov terecht stelt speelt het zusje een aanzienlijk grotere rol dan de vader, dus dat lijkt me iets te gemakzuchtig.

Er is voorts natuurlijk de onvermijdelijke marxistische uitleg (Gregor ontvlucht onbewust  het verwerpelijke  kapitalistische systeem door in een mestkever te veranderen), de even onvermijdelijke Freudiaanse analyse (het verhaal is een soort Oedipale droom en moet als zodanig geduid worden), een Nietzschiaanse (Gregors gedaanteverwisseling is een radicale weigering om zich te onderwerpen aan de heersende maatschappelijke normen), een sociologische (het verhaal is een verbeelding van de vervreemding die een Jood ervoer in de antisemitische maatschappij die de Hongaars-Oostenrijkse dubbelmonarchie was) en nog veel meer.

Alhoewel ik geen aanhanger van Freud ben (Kafka zelf noemde zijn ideeën "een hopeloze vergissing"), kan ik mij wel vinden in de stelling dat het verhaal aandoet als een droom - in dit geval een nachtmerrie, wel te verstaan. De manier waarop Gregor accepteert dat hij nu een insect is veranderd en de wijze waarop zijn walgende familieleden naar de buitenwereld proberen te doen alsof er niks gebeurd is, doet denken aan het soort droom waarin je in je ondergoed over straat blijkt te lopen en niemand daarvan opkijkt.

De ontwikkelingen die volgen zijn niet bepaald verheffend. De familie wordt steeds egoïstischer, terwijl Gregor (die jaren in zijn eentje het hele gezin heeft onderhouden) aan de ene kant steeds meer insect wordt en aan de andere kant een medemenselijkheid laat zien die bij zijn familie ver te zoeken is. Het meest tragische is nog dat Gregor alles kan horen en begrijpen wat de mensen om hem heen zeggen, terwijl hij zelf niet meer in staat is om zich verstaanbaar te maken. Volgens Vladimir Nabokov in zijn bespreking van deze novelle is de situatie uiteindelijk zo dat Gregor een mens in een insectenlichaam is en zijn familieleden insecten in mensenlichamen.

Een intrigerend verhaal, geschreven in de heldere precieze taal van de jurist die Kafka was, maar met de verbeelding van een groot kunstenaar. Ik wil graag eindigen met een citaat uit de inleiding van Nabokovs bespreking:
A ... poor fellow is turned into a beetle ...—so what?  There is no rational answer to "so what."  We can take the story apart, we can find out how the bits fit, how one part of the pattern responds to the other; but you have to have in you some cell, some gene, some germ that will vibrate in answer to sensations that you can neither define, nor dismiss.  Beauty plus pity—that is the closest we can get to a definition of art.  Where there is beauty there is pity for the simple reason that beauty must die: beauty always dies, the manner dies with the matter, the world dies with the individual.  If Kafka's "The Metamorphosis" strikes anyone as something more than an entomological fantasy, then I congratulate him on having joined the ranks of good and great readers.

13 opmerkingen:

  1. Mooie recensie, Anna!

    Ik heb dit pasgeleden ook gelezen (via project Gutenberg). Ik vond het maar een vreemd verhaal, maar wel intrigerend. Het idee dat het een droom zou kunnen zijn spreekt me wel aan, want inderdaad nam iedereen maar gewoon aan dat Gregor nu eenmaal zo was geworden er verder niets aan te doen was.

    Toch vond ik het geen leuk verhaal en heb het met moeite uitgelezen.

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Het is een ontzettend tragisch verhaal, hè? Inderdaad niet echt leuk. Ik werd er door gegrepen omdat het aan de ene kant in zulke feitelijke, onsentimentele taal wordt verteld en aan de andere kant in zulke ongebruikelijke beelden, dat ik het maar niet aan de kant kon leggen.

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Mooi recensie! Ik heb 2 jaar geleden het Verzameld Werk van Kafka gekocht en gelezen. Uitermate boeiend, soms behoorlijk beklemmend. Het is schter zoveel dat er dringend hergelezen moet worden. Dit verhaal niet, dat blijft je behoorlijk bij. Heb je meer van Kafka gelezen (zie hem verder niet staan tussen de auteurs) of komt dat nog?

    groet,

    Koen

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Ik heb jaren geleden zijn Brief aan vader gelezen, maar denk er nu over om ook eens één van zijn romans uit te proberen. Welke zou jij aanbevelen?

    BeantwoordenVerwijderen
  5. Tja, dat zal wel obligaat klinken maar ik zou toch Het Proces als eerste kiezen. Dan heb je echt het Kafka-gevoel wel te pakken. Amerika (of The man who disapeared) vond ik ook een prachtig verhaal, een soort vroege "road movie", naar verluidt uitstekend vertaald in het Engels door Michael Hofman.

    groet,

    Koen

    BeantwoordenVerwijderen
  6. Bedankt voor de tip, Koen. Ik heb inmiddels bij The Book Depository voor € 2,70 (inclusief verzendkosten) een exemplaar van Het Proces besteld. De vertaler is dezelfde als die van mijn versie van Metamorphosis, die ik zeer leesbaar vond. Ik weet nog niet wanneer ik er aan toe kom, maar ik ben in ieder geval benieuwd.

    BeantwoordenVerwijderen
  7. Ik lees dit nu pas, maar ik zou ook Het proces aanbevelen. Dus dat komt goed uit. :)

    BeantwoordenVerwijderen
  8. Het proces (in Engelse vertaling) is inmiddels chez huize Van Gelderen gearriveerd. Goed om te horen dat jij het ook aanbeveelt.

    BeantwoordenVerwijderen
  9. Wat mij betreft lees je alles van Kafka (onvoltooide romans,verhalen, maar ook zijn dagboeken en zeker zijn brieven aan zijn verloofde Felice  en vriendin Milena). Zeker "Het slot" (dat mij het meest beviel) maar  ook "Het proces" en "Amerika".
    Wil je meer weten over mijn boekenverzameling kijk dan op Librarything onder "gust".

    BeantwoordenVerwijderen
  10. Gust, ik heb je meteen aan mijn "Interessante bibliotheken" op LibraryThing toegevoegd. Fantastische site is dat toch!

    BeantwoordenVerwijderen
  11. Anna,
    Op mijn beurt heb ik je toegevoegd aan mijn "interessante bibliotheken".

    BeantwoordenVerwijderen
  12. Hoi Anna, Kafka is niet bepaald mijn favoriete schrijver, maar de gedaanteverwisseling vond ik erg mooi.

    BeantwoordenVerwijderen
  13. Erik, het is nog steeds één van de meest bijzondere verhalen die ik ooit heb gelezen, en ik ben een beetje bang dat de rest van zijn oeuvre me nu tegen gaat vallen. Niettemin ben ik nog steeds vast van plan om op niet al te lange termijn weer een Kafka te lezen.

    BeantwoordenVerwijderen