zondag 25 november 2012

Gemis en consumptie

Catherine O'Flynn
What Was Lost (GB 2007)
Roman, 242 pp.
Nederlandse titel: Wat verloren is
18 november 2012


Ik merkte dat ik dit boek heel aandachtig moest lezen en niet 's avonds vlak voor het naar bed gaan als ik slaperig en moe was, want dan kon het op de een of andere manier niet goed tot me door dringen en kwam het niet tot zijn recht. Maar toen ik er eens goed voor ging zitten en een aantal hoofdstukken opnieuw las, bleek er plotseling een soort parallelle realiteit achter de tekst schuil te gaan. Eentje die je niet helemaal kunt beschrijven, laat staan aanraken, maar die je wel voelt en ondergaat. Iets soortgelijks geldt voor het enorme overdekte winkelcentrum waar dit boek speelt: achter de perfect onderhouden glim en glans die de klanten verlokt om nog meer spullen te kopen die ze niet nodig hebben, gaat een wereld schuil van muffe grijze gangen, betonnen hokjes met rioollucht, blinde muren. Daar beweegt het personeel zich. O'Flynn geeft deze wereld een vreemd soort magie die even naargeestig als fascinerend is. Het winkelcentrum is daarmee bijna een personage op zich, maar toch gaat dit boek in de allereerste plaats over mensen. En voor de duidelijkheid: als ik het heb over "een soort parallelle realiteit" en "een vreemd soort magie" dan heb ik het niet over science-fiction of fantasy, maar over puur literaire magie.

Het is daarom jammer dat dit boek op de markt is gebracht als een soort paranormale thriller over een meisje van 10 dat twintig jaar geleden verdween en dan voor de ogen van een nachtwaker plotseling weer opduikt op de beveiligingscamera's van het winkelcentrum. Want een paranormale thriller is het absoluut niet - wel een mooi, origineel verteld verhaal over veiligheidsbeambte Kurt en winkelmanager Lisa, dat voor talloze prijzen is genomineerd en uiteindelijk de Costa First Book Award won.

Kurt de nachtwaker heeft een slaapstoornis en Lisa, middle management in een music megastore, heeft een doodlopende baan en doodlopende relatie met een collega die ze in de praktijk maar weinig ziet, omdat ze allebei steeds weer andere werktijden hebben. Want het winkelcentrum is nog net niet dag en nacht open, maar wel van 's ochtends vroeg tot 's avonds laat en dat elke dag, met uitzondering van Eerste Kerstdag en Eerste Paasdag. Dan hebben de mensen uit Birmingham en omgeving de zware taak om zich zelf te vermaken. "On Christmas Day [Kurt had] seen the usual small angry crowd banging on the glass doors demanding admission. He watched them on the monitor and thought how like zombies they were. The undead demanding refunds and exchanges."

Het verhaal begint met een flashback naar 1984 als het winkelcentrum er nog maar net staat. Kate is tien, ouderloos, intelligent, speelt dat ze een detectivebureau heeft en is - gewapend met een notitieblokje, haar 'partner' de speelgoedaap en een scherpe blik - ervan overtuigd dat ze een aspirantbankrover in het vizier heeft. De manier waarop O'Flynn beschrijft hoe een vroegwijs maar onschuldig kind van 10 tegen de wereld aan kijkt, is zo goed gedaan dat het de moeite loont om dit stuk twee keer te lezen, zoals ik zelf heb gedaan.

We spoelen snel door naar 2003, waar Kurt op een nacht voor het oog van de beveiligingscamera's een klein meisje met een speelgoedaapje en een notitieblokje door de grijze betonnen personeelsgangen ziet waren. Hallucinatie of werkelijkheid? Intussen vindt Lisa een met grijze verf en stof besmeurd pluchen aapje achter een stel pijpen in diezelfde gangen. Kurt en Lisa kennen elkaar nog niet, maar dat gaat binnenkort gebeuren en dat wordt een verhaal op zich.

Het grootste genot van dit boek zit hem misschien wel in de manier waarop O'Flynn de wezenloze, synthetische schijnwereld van het winkelcentrum (met de ironische naam Green Oaks) neerzet. Met bijzondere observaties, maar even goed met humor en zelfs met poëzie. Green Oaks wordt ook afgezet tegen de paar overgebleven buurtwinkeltjes, waar boodschappen doen vanwege de straatcriminaliteit gevaarlijk is voor de bejaarden die er nog komen.Het gigantische winkelcentrum daarentegen heeft een dichtheid aan beveiligingspersoneel die adembenemend is. Kurt "thought of his grandmother who had been badly beaten up in het own flat last year, and wondered when she might be considered as worthy of protection as a range of Nike baseball caps." Green Oaks is tenminste veilig. Die veiligheid is er uiteraard uitsluitend om de klanten zoveel mogelijk onnodige aankopen te laten doen en fast food te doen consumeren, niet als een doel op zich.

Zoals de titel aangeeft, gaat dit boek gaat over dingen die verloren zijn gegaan: een klein meisje, een oudere broer, een echtgenote, een vader, buurtwinkels, maar zonder in een depressie of in kitscherige nostalgie te vervallen. Want de gasfabriek die er eerst stond, was ook niet direct een aanwinst voor het landschap. Het boek is melancholiek, maar net zo goed gevuld met hoop en licht. Het is waarschijnlijk moeilijk om na lezing ervan met dezelfde ogen naar onze eigentijdse consumptiepaleizen te kijken en naar het tijdverdrijf dat 'shoppen' heet. Als bonus heeft het ook nog een heel knap einde, waarin aanvankelijk ongerelateerde plotelementen op virtuoze wijze bij elkaar gebracht worden en waarna ik dit uiterst boeiende boek, waar ik nog veel meer over zou kunnen vertellen zodat deze bespreking veel te lang zou worden, met een zucht van tevredenheid zachtjes dicht deed.
____________________
Met dank aan Marieke, die dit boek aanraadde als reactie op een blogpost en die me er daardoor aan herinnerde dat ik het al een paar jaar op de plank had staan.

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen!

8 opmerkingen:

  1. Wat leuk om jouw recensie te lezen, Anna! Ook ik merkte dat dit boek met een tiental bladzijden per avond - zo vlak voor het slapen gaan - niet tot zijn recht kwam en ben er daarom op een druilerige zondagmiddag eens goed voor gaan zitten. En waar mijn studiegenoten amper de naargeestige 'service corridors' van Green Oaks in durfden, werd ik gegrepen door de paralelle realiteit van het winkelcentrum. Vanaf het moment dat beetje bij beetje duidelijk werd welke redenen Kurt en Lisa hadden om het mysterie op te lossen, kon ik het boek amper nog wegleggen. Prachtig inderdaad hoe ogenschijnlijk ongerelateerde elementen uiteindelijk met elkaar verbonden bleken te zijn. Pas toen ik het boek uit had en mijn boekverslag zat te schrijven, viel me op dat ik tijdens het lezen op pagina 54 een fragment had gemarkeerd: "Kate didn't show her the office, or tell her about the agency... but she thought she might do one day. She'd noticed that Teresa was brilliant at surveillance." Ineens was de cirkel écht helemaal rond (zonder hier verder iets over de ontknoping te willen verklappen). Het viel nog niet mee om al mijn gedachten over 'What was lost' in een boekverslag te gieten, maar het is gelukt. (Al waren daar maar liefst 8 pagina's voor nodig!) Twee weken later viel de beoordeling van mijn docent in de digitale brievenbus. Een 9! Een resultaat waaraan mijn regelmatige bezoeken aan jouw gezellige eethuisje ongetwijfeld hebben bijgedragen. Nogmaals bedankt dat je me met jouw boekbesprekingen met andere ogen hebt leren lezen!

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Klinkt heel interessant inderdaad, Anna. Winkelcentra hebben iets aparts alsof er achter de schermen vanalles gebeurt. Misschien vind jij dan The Mall van S. L. Grey ook wel leuk. Dat is een boek waar de realiteit ook een parallel heeft. Mijn recensie http://leeswammes.wordpress.com/2012/09/20/book-review-the-mall-by-s-l-grey/

    Ondertussen gaat jouw boek op mijn verlanglijstje!

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Marieke, gefeliciteerd met je 9! Ik kan me helemaal voorstellen dat je er 8 pagina's voor nodig had, want ik zou zelf ook zo nog veel meer over dit boek kunnen schrijven. Doodzonde dat je studiegenoten er niks aan vonden. Het is een geweldig boek, als je er maar moeite voor wilt doen - althans naar mijn bescheiden mening.
    Dat fragment op p. 54 was me overigens niet opgevallen, maar het blijkt maar weer hoe alles klopt en hoe goed geschreven het is.

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Judith, dit is een volstrekt ander boek dan The Mall. Ik denk dat je mijn bespreking niet goed hebt gelezen of (wat waarschijnlijker is) ik ben niet duidelijk genoeg geweest toen ik schreef: 'als ik het heb over "een soort parallelle realiteit" en "een vreemd soort magie" dan heb ik het niet over science-fiction of fantasy, maar over puur literaire magie.' Die parallelle realiteit is niet letterlijk bedoeld, maar puur metaforisch en zit hem voor een groot deel in de schrijfstijl van O'Flynn. Als je het boek oppervlakkig leest, komt die stijl soms een beetje onhandig over, maar als je heel aandachtig en langzaam leest en de zinnen goed op je in laat werken, ontstaat er een hele mooie extra laag. Een literaire betekenislaag, wel te verstaan, onder die van de plot.
    Ik denk daarom niet dat dit jouw soort boek is. Je noemt jezelf een snelle oppervlakkige lezer en dat is nu juist wat je niet moet zijn voor dit boek.
    Maar als je even wacht, kom ik binnenkort met een bespreking van een schrijfster met bijna dezelfde achternaam, van een boek dat ook over een vermissing gaat, en ik kan je nu al verklappen dat je dat vast wél zeer de moeite waard zult vinden (als je het tenminste nog niet hebt gelezen).

    BeantwoordenVerwijderen
  5. Het boek heeft ook bij Audible als luisterboek een hoge waardering gekregen

    BeantwoordenVerwijderen
  6. Dat is interessant, Leon! Ik heb natuurlijk meteen even een kijkje genomen en zag dat de gemiddelde waardering 3,3 sterretjes was, wat ik persoonlijk niet echt hoog vind. Ik aarzel ook nogal om dit boek aan de hele wereld aan te bevelen, al hoe zeer ik er zelf van heb genoten. Veel reacties op Amazon kwamen er op neer dat men begin en einde lekker spannend vond, maar het midden saai - terwijl daar nu juist het hart van het boek ligt, niet in het thrillerachtige element, dat kennelijk het enige is waar de meeste mensen echt in geïnteresseerd zijn. Op zich is daar niks mis mee, maar de kracht van het boek ligt nu juist in het 'saaie' middendeel. In combinatie overigens met begin en eind, dat weer wel, want dat maakt het boek nu juist zo mooi compleet.
    Hm, het is duidelijk dat het moeilijk is om in kort bestek recht te doen aan dit mooie boek. Mocht je in de verleiding komen om het te beluisteren, dan ben ik zeer benieuwd wat je er van vindt. Het is gegarandeerd weer eens wat anders!

    BeantwoordenVerwijderen
  7. Dank je voor de uitleg, Anna. Nee, ik snapte wel dat het niet echt om een ander soort realiteit ging, maar het deed me wel meteen aan The Mall denken.

    Maar nu je het nog wat beter hebt uitgelegd vraag ik me inderdaad af of het wat voor me is. Misschien niet. Ik ben op zich wel een oppervlakkige lezer maar kan me met een goed literair boek ook prima vermaken hoor! Alleen kauw ik niet tien keer op dezelfde zin om er nóg een betekenis uit te halen, en dat lijkt hier wel aan de orde te zijn.

    Die andere Flynn, is dat Gillian? Dat boek lijkt me zeker mooi!

    BeantwoordenVerwijderen
  8. Ja Judith, die andere Flynn is inderdaad Gillian. Ik verwacht dit weekend een bespreking van het boek te schrijven, alhoewel Dickens al langer in de rij staat, maar dat is veel meer werk.

    BeantwoordenVerwijderen