vrijdag 9 augustus 2013

De zigeunerdichteres

Colum McCann,
Zoli (Ierland 2006)
Roman, 353 pp.
In het Nederlands verkrijgbaar onder dezelfde titel


Het is ambitieus en riskant om als Ierse man uit een keurig, bevoorrecht middleclass gezinnetje in de huid te kruipen van een arme zigeunerdichteres uit Oost-Europa, maar McCann speelt het klaar om zijn hoofdpersoon Zoli op overtuigende, indrukwekkende en prachtige wijze tot leven te brengen. Inspiratie voor Zoli was het leven van 'Papusza' (Bronoslawa Wajs), een Poolse Roma (het politiek correcte woord voor zigeuner), die zichzelf leerde lezen en schrijven en uiteindelijk een beroemd dichter werd. Zoli is echter géén gefictionaliseerde biografie; het is nadrukkelijk een roman, waarin McCann zijn hoofdpersoon een paar decennia later geboren laat worden en haar jeugd in Slowakije laat plaats vinden. Hij heeft zichzelf de vrijheid gegeven om de persoonlijkheid van zijn hoofdpersoon te verbeelden, niet om haar te beschrijven.

De Roma in Zoli worden niet geromantiseerd of geïdealiseerd. Hun leven is hard en zwaar. Hun levensstijl is naar ons idee primitief en smerig, en een die wij moeilijk kunnen begrijpen, gehecht als we zijn aan enorme luxe en aan huizen die niet alleen bedoeld zijn als een dak boven het hoofd maar ook om mee te pronken. Het verhaal begint met de dood van Zoli's ouders en broers en zusjes in de jaren dertig, als gevolg van een 'geintje' van de fascisten. Zoli en haar communistische grootvader overleven als enigen van de familie en sluiten zich aan bij een gerelateerde clan - Roma met enorme harpen die de kost verdienen als muzikanten. Zoli wordt een gevierde zangeres bij haar volk en trouwt op zeer jonge leeftijd, zoals gebruikelijk is. De clan overleeft de Nazi-bezetting door zich te verstoppen in de wouden en na de komst van de communisten lijkt het leven er eindelijk beter op te worden. De Roma worden gezien als de aarts-proletariërs die dankzij het communisme de hemel op aarde zullen verwerven - door ze in hoogbouwflats met elektriciteit en stromend water onder te brengen. Onder dwang, indien nodig.

Papusza, wier leven de
inspiratie voor Zoli was
Daarmee is Zoli niet alleen een persoonlijk portret, maar ook een tijdsbeeld: van de onderdrukking door de fascisten naar nieuwe hoop onder de communisten, met een periode vol bezield idealisme waarin de heilstaat in zicht lijkt, naar de desillusie en het besef dat nog steeds sprake is van een totalitair regime

Een groot deel van het boek wordt door Zoli zelf verteld, maar er zijn ook stukken in de derde persoon waarbij we een zekere afstand nemen tot Zoli. En dan is er ineens een hele andere stem, die van de Iers-Slowaakse Stephen Swann die verliefd wordt op Zoli en aan haar roem als dichteres bijdraagt. De perspectiefwisselingen zijn om diverse redenen interessant. De stem van Zoli is die van 'de ander': onbekend en vreemd, maar daardoor des te fascinerender voor wie daar voor open staat. Stephen Swann klinkt daarentegen aangenaam vertrouwd. Maar als je even afstand neemt als lezer, realiseer je je ook dat hij de welwillende westerling is die aan de ene kant mateloos geïntrigeerd is door het exotische van Zoli, maar er aan de andere kant niet voor terugdeinst om dat exotische te gebruiken - zelfs al is het met goede bedoelingen. Hij ziet haar als "the perfect proletarian poet" en:
She was a new sort of Czechoslovakian woman, taken out of the margins to illustrate our steps forward under socialism. She was telling the story unlike anyone had told it before.
 Het is vervolgens moeilijk te verteren dat hij er later (onbedoeld) voor zal zorgen dat Zoli voor de rest van haar leven door haar volk wordt uitgestoten  - zoals met Papusza gebeurde. Dat is een enorme schok, ook voor de lezer, en de hoofdstukken die daarna volgen zijn van een bijna ondraaglijke droevigheid.

Zoli is niet altijd een prettig boek om te lezen, maar het is nu ook weer niet één bonk ellende, zeker het laatste deel niet, dat in het heden speelt en waarin ruimte voor hoop en warmte is. Wel weet ik dat weinig boeken de laatste tijd zo'n diepe indruk op mij hebben achter gelaten. Soms moest ik mezelf dwingen om verder te lezen omdat het zo droevig was, maar wat ben ik blij dat ik het uitgelezen heb. Het is het soort roman die je visie op de wereld verandert en het boek komt (dat weet ik nu al) op mijn lijstje van favorieten gelezen in 2013.

_____________________________________
Voor wie geïnteresseerd is in leven en geschiedenis van de Oosteuropese Roma zijn hier nog twee informatieve verwijzingen: http://romove.radio.cz/en/ en http://romani.uni-graz.at/rombase/index.html.

En hieronder voor de liefhebbers (ik kan het niet laten) de onsterfelijke chanson "La Mamma", die ik als jong meisje zo verpletterend mooi vond en die over een Zuideuropese zigeunerkoningin gaat. Het is ongetwijfeld een heel sentimenteel en zwaar geromantiseerd lied, maar ik kan er maar geen genoeg van krijgen. Tot voor kort vond ik de uitvoering uit mijn jeugd (die van Corry Brokken) het mooist, maar onlangs ontdekte ik die van Frida Boccara en die is nóg aangrijpender.



PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen!
Bookmark and Share

8 opmerkingen:

  1. Hoi Anna, als je geïnteresseerd bent in de Roma zijn de films van Tony Gatlif zeker ook het aanraden waard. Gatlif is een Roemeense zigeuner die het leven van zijn collega Roma laat zien en horen in een aantal films. Zijn drie mooiste films vind ik:
    - Latcho drom: een muzikale rondreis door de wereld van de Roma, beginnend in India en eindigend in Spanje
    - Vengo: een film over eerwraak en de flamenco. Het verhaal is niet zo geweldig, maar de muziek is fantastisch. De cd met de soundtrack is ook geweldig.
    - Exils: over een reis van een man en vrouw vanuit Frankrijk naar Algerije
    Deze films zijn ongetwijfeld te leen bij een goede biblio- of dvd-o-theek. Als je ze wilt zien kun je ze ook altijd van mij lenen, dan stuur ik ze wel naar je op. Groetjes, Erik

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Ik ken Tony Gatlif, en heb Vengo in de bioscoop gezien. Ik vond het eerlijk gezegd geen hele fantastische film, vandaar dat ik verder niets van hem ben gaan zien, maar vond de soefi-muziek van Sheikh Ahmad Al-Tûni die er in gespeeld werd zo geweldig dat ik gauw een cd daarvan heb aangeschaft.

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Even wat dingetjes opgezocht over Latcho drom en dat ziet er zo interessant uit, dat ik graag gebruik maak van je aanbod om de film te lenen. Voorlopig echter niet, want ik ga binnenkort met vakantie, maar van de winter, als ik mijn stapel nog-te-bekijken dvd's heb afgewerkt ;-) Ik mail je wel als ik er aan toe ben!

    BeantwoordenVerwijderen
  4. ach, la mamma ... http://heldenreis.nl/2011/12/1176-charles-aznavour.html
    En het boek gaat subiet op het lijstje!

    BeantwoordenVerwijderen
  5. O ja, die blogpost kan ik mij nog wel herinneren. Volgens mij kwam ik op die manier weer bij het youtube filmpje van Corry Brokken terecht.

    BeantwoordenVerwijderen
  6. Beste Anna,
    even een rectificatie (?) - je mag ook zeggen "aanvulling" ... want wel degelijk in het nederlands
    Colum McCann: Zoli, 300 pagina's, Harmonie juni 2007

    bedankt voor de recensies
    Tip: Kavacic: De nieuwkomers

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Super, Menno! Kennelijk heb ik niet goed gezocht. Ik heb de tekst meteen aangepast en ben blij dat deze prachtige roman ook beschikbaar is voor mensen die geen Engels lezen. En je tip ga ik zo spoedig mogelijk nader bekijken.

      Verwijderen