zondag 27 april 2014

Exhibitionisme of literatuur?

Karl Ove Knausgård,
Liefde (Noorwegen 2009)
Roman, 602 pp.
Vertaald uit het Noors door Marianne Molenaar



Net zoals bij het eerste deel in deze serie (Vader) heb ik ook nu weer gebiologeerd zitten lezen in de existentialistische zielenroerselen van deze Noorse schrijver. Maar dit keer werd naast fascinatie ook een andere factor steeds sterker: namelijk ongemak. In het eerste deel gaf Knausgård een ontluisterend en niets ontziend beeld van het einde van zijn vader en de aftakeling van zijn grootmoeder. Ook zichzelf spaarde hij niet. Fascinerend vond ik vooral de manier waarop hij via de literatuur de dood en de daarmee samenhangende chaos trachtte te bedwingen. In dit boek is de dood afwezig, maar speelt juist het jonge leven de hoofdrol, namelijk dat van de drie kleine kinderen die hij en zijn tweede vrouw in hoog tempo op de wereld zetten (januari jongstleden hebben ze zelfs nog een vierde gekregen), maar die de chaos alleen maar vergroten.

Mijn ongemak wordt veroorzaakt door de obsessief gedetailleerde weergave van het leven van alledag van hem en zijn gezin. Vooral het feit dat hij het privéleven van zijn vrouw en hun kinderen zonder hun medewerking zo aan de openbaarheid bloot heeft gegeven, maakt mij ongemakkelijk. Het grenst aan exhibitionisme en maakt de lezer meer nog dan in het vorige boek een voyeur. Ik kijk niet voor niks niet naar realityseries. Niet dat dit boek ook maar iets van de ranzigheid van dergelijke series heeft, maar toch...

Maar toch heeft Knausgård een hoop interessants te melden, vooral in de vorm van de vragen die hij stelt. Als lezer dwong hij me om mezelf af te vragen waarom hij dit doet, dit exhibitionistische ontleedwerk op de vierkante millimeter. Zelf lijkt hij het ook niet helemaal precies te weten, maar er zijn wel belangrijke hints. Zo zegt hij over het werk van een  andere auteur: "Niet dat het een fantastische roman was, maar hij was tenminste op zoek naar iets anders. Dat was de enige verplichting die de literatuur had, in alle andere opzichten was ze vrij behalve hierin, en als schrijvers dat verzuimden, verdienden ze het slechts met verachting te worden behandeld." Wat is dan 'dat anders' wat Knausgård  zelf als schrijver de wereld hoopt te bieden? Dat wordt uit deze passage duidelijk:
Wat verzonnen is heeft geen waarde, de documentaire heeft geen waarde. Het enige waarin ik waarde zag, wat nog steeds zin gaf, waren dagboeken en essays, datgene in de literatuur wat niet om een verhaal ging, niet over iets ging, maar slechts uit een stem bestond, de stem van de eigen persoonlijkheid, een leven, een gezicht, een blik die je kon ontmoeten. Wat is een kunstwerk anders dan de blik op een ander mens? Niet boven ons, en ook niet onder ons, maar ter hoogte van onze eigen blik? Kunst kan niet collectief worden ervaren, niets kan dat, kunst is iets waarmee je alleen bent. Die blik ontmoet je alleen.
Elders is hij al meerdere keren uitgevaren tegen fictie als kunstvorm ("alleen al bij de gedachte aan fictie, alleen al bij de gedachte aan een fictief karakter in een fictieve handeling werd ik misselijk, reageerde ik fysiek") en hierboven legt hij uit waarom: het gaat hem om 'de stem van de eigen persoonlijkheid', een vorm van authenticiteit die volgens hem fictie niet kan schenken. Dáárom peutert hij zo obsessief aan zijn eigen ziel en dáárom voelt hij zich gedwongen dat gepeuter aan de wereld prijs te geven in de vorm van een serie boeken.

Gezien zijn persoonlijkheid zit daar een grote tegenstrijdigheid in of misschien ook juist wel niet. Hij roept namelijk verscheidene keren dat hij grote behoefte aan afstand van andere mensen heeft ("mijn manier om me te handhaven, ... ze hoeven maar een seconde afwijzend te kijken of er barst een storm los in mijn binnenste"), maar hij dringt zich met deze boeken tegelijkertijd bijna claustrofobisch intiem op aan de miljoenen vreemden die ze lezen - alleen is dat natuurlijk heel wat anders en waarschijnlijk minder bedreigend dan persoonlijk contact met mensen die hem na staan. Kennelijk is dit de enige manier waarop hij tot zichzelf kan doordringen, want daar schijnt het hem vooral om te gaan: er achter te komen wat voor soort iemand hij is, hoe hij een goed mens kan zijn, waarom hij zo vol tegenstrijdigheden zit, waarom kan hij nooit langer dan hele korte momenten gelukkig zijn.

Dit zijn vragen van de soort die in veel mensen wel leven, maar waar weinigen zo intens en zo in het openbaar bij stil staan als Knausgård. Zou het hem aan het eind van de zesdelige cyclus wat opgeleverd hebben (afgezien van een hoop aandacht en geld)? Zijn beste vriend zegt tegen hem dat zijn (Knausgårds) leven een tragedie is.
‘Waarom een tragedie?’
‘Omdat het zo vreugdeloos is. Omdat jouw leven zo vreugdeloos is. Je hebt zo ongelooflijk veel in je mars, maar daar houdt het op, het wordt kunst, maar nooit meer dan dat. Je bent net Midas. Alles wat hij aanraakt verandert in goud, maar hij beleeft er geen vreugde aan.'
En dit geeft precies aan waarom ik sterk twijfel of ik de volgende delen in deze cyclus wel ga lezen: de schrijver kan niet nalaten om bij herhaling door te laten schemeren hoe briljant hij is, waardoor mij nog meer de twijfel bekruipt of ik nu de integere literaire confessie  heb zitten te lezen van een man die vaak pijnlijk eerlijk is over zijn slechte eigenschappen of de bekentenissen van een dwangmatige exhibitionist en opschepper. Misschien is de grens tussen de twee wel nauwelijks te trekken en gaan de twee in elkaar over.
_________________________________________________________
Hier is een recent (Engelstalig) interview met de schrijver te lezen.

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen! Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Plaats dan s.v.p. een link bij de reacties.

22 opmerkingen:

  1. juf zegt: gebiologeerd? (haal maar weer weg als je 't verbeterd hebt hoor)

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Mooie bespreking, en oh wat ben ik het oneens met wat hij zegt over fictie!

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Dat had ik wel verwacht! Ik ben het zelf net zo hartgrondig met hem oneens, maar in het kader van deze bespreking werd dat een té groot onderwerp om nader op in te gaan. Misschien iets voor een andere gelegenheid.

      Verwijderen
  3. Hoi Anna, mede door jouw besprekingen van dit deel en het vorige deel ben ik nu toch wel erg nieuwsgierig geworden naar deze serie. Op zich kan ik eeen autobiografie wel waarderen. Favorieten van mij in dit genre zijn natuurlijk Proust en in de Nederlandse literatuur "Bij nader inzien" en "Het bureau" van Voskuil en de dagboeken van Hans Warren. Groetjes, Erik

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Erik, om misverstanden te voorkomen: dit zijn geen autobiografieën, maar autobiografische romans, met lange verzonnen dialogen en weggelaten personages. Het is dat we weten dat de schrijver het over zijn eigen leven heeft, maar anders zou je denken dat je met een roman van doen hebt.
      En wat bedoel je met Proust? Zijn Á la recherche du temps perdu is onmiskenbaar fictie, weliswaar met autobiografische elementen (zoals in zoveel romans), maar niettemin nadrukkelijk een romancyclus, zelfs al heet de hoofdpersoon net als de schrijver Marcel. Of doel je op een ander werk van Proust?

      Verwijderen
    2. Hoi Anna, je hebt natuurlijk gelijk dat het autobiografische romans zijn. Voor Proust geldt dat natuurlijk ook. Waar ik op doel is dat in genoemde romans autobiografische details een belangrijke rol spelen (hoewel deze details natuurlijk ook best verzonnen kunnen zijn). Groetjes, Erik

      Verwijderen
  4. Mijn advies: doorlezen! Ik vond Liefde ook een iets mindere, maar heb net Zoon uit, zó mooi!! Dat gaat over zijn kinderjaren en daar komt de relatie met de vader weer naar boven, maar dan vanuit kinderperspectief. Zelden zo mooi over de kinderjaren gelezen. (ik schrijf er binnenkort nog over).

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Dat is goed om te horen, Joke. Ik heb het derde deel namelijk wel al (virtueel) in huis en ben nu extra benieuwd wat jij erover gaat schrijven.

      Verwijderen
  5. Dag Anna en Joke

    Na het lezen van Liefde was ijn liefde voor Knausgard ook wel enigszins bekoeld, moet ik zeggen. Ik twijfel dan ook of ik het derde deel ga lezen. Al was de soort trance waarin dit boek de lezer brengt beslist wel prettig... Ik wacht de bespreking van Joke gewoon af!

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Die trance herken ik wel, Theetante. De boeken hebben iets hypnotiserend.
      En er rust nu de zware last op Joke om ons allebei met haar bespreking om te krijgen voor deel 3 ;-)

      Verwijderen
  6. Ik heb nog geen deel gelezen en ben toch zeer nieuwsgierig. Ik weet van mijzelf dat ik dit soort boeken achter elkaar kan uitlezen (als ik dat kan met de vijf filosofie-delen ooit door het Kruidvat uitgegeven ;-)). Maar ik wacht denk ik wel tot ze allemaal in een fijne box worden uitgegeven..Niettemin, dank voor de bespreking, ik blijf het op de voet volgen!

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. In het geval van de fijne box moet je nog even tot de laatste 2 delen in het Nederlands zijn vertaald, Koen. Je kunt natuurlijk ook alvast de Noorse versie proberen, maar dan zal het vermoedelijk lang duren voordat je alle zes de delen uithebt (of misschien onderschat ik jouw kennis van het Noors nu).

      Verwijderen
  7. Ik heb deel I hier nog liggen en die lijkt me erg mooi, maar ik moet de rust hebben om een boek zoals deze te lezen. Het zal dus wel de zomervakantie worden voor ik daar aan toe kom. Pas daarna weet ik denk ik of ik de andere delen wil lezen, maar ik lees jullie besprekingen al met veel interesse.

    Groetjes,

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Je moet er inderdaad wel de tijd en de rust voor hebben, Bettina, alhoewel de boeken gemakkelijker lezen dan je misschien zou denken. Ik vermoed dat deel 1 zeker zal aanslaan bij jou, dus niet al te lang meer uitstellen!

      Verwijderen
  8. ik vond juist dit deel zo fijn omdat het echt schuurt en onderzoekt en pijn doet. dat klinkt naarder dan ik het bedoel; ik verlang van literatuur een confrontatie, op wat voor manier dan ook. Knausgård doet niet anders dan confronteren, ik vind dat heel sterk. het opscheppen kan ik niet zo goed plaatsen, de schrijver stelt bepaalde eisen aan literatuur en gaat daar zelf mee aan de slag, maar ik kreeg nooit het gevoel dat hij zichzelf heel goed vond. integendeel, juist vanwege zijn onvrede over zijn eigen kunnen is hij met zijn Strijd-project begonnen. de schrijver komt in zijn boeken erg oprecht op mij over. juist die onvrede bevestigt dat voor mij. maar misschien ben ik wel enorm romantisch, who knows..

    deel 3 zou ik nog een kans geven, dat is weer totaal anders dan deel 2 en sluit mooi aan op deel 1.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Bedankt voor de uitgebreide reactie, Kim. Dat schuren en opzoeken van de pijn is inderdaad één van de dingen die dit deel zo boeiend maakt. Er zit ook bijna iets masochistisch in, net als in zijn verlangen naar steeds meer kinderen, gepaard met de noodzaak om zich juist regelmatig rücksichtslos aan het gezinsleven te onttrekken. Ook dat bijna masochistische maakte me trouwens een beetje ongemakkelijk (wat overigens niets afdoet aan mijn waardering).
      Dan nog even over het opscheppen: het is zeker niet opvallend, maar hij laat wel meerdere keren andere mensen zeggen hoe goed en getalenteerd hij is. Wat natuurlijk heel goed uit onzekerheid over zijn eigen kunnen kan voortvloeien en ook wel menselijk is.
      Wat betreft de vraag in de titel, die is natuurlijk retorisch: het is wat mij betreft exhibitionisme én literatuur! En ik ben er inmiddels ook al van overtuigd dat ik toch doorga met deel 3, zeker gezien het onderwerp, want ik vond juist de manier waarop hij over zijn jeugd schreef in deel 1 zo sterk.

      Verwijderen
    2. zijn drang tot zelfbeschadiging komt vooral in deel 4 erg naar voren, en in combinatie met deel 3 krijg je er misschien wel wat meer begrip voor. ik denk dat we in ieder geval kunnen concluderen dat we het over literatuur hebben als we het over Knausgård hebben, getuige deze vele reacties :)

      Verwijderen
    3. Ik weet niet helemaal zeker of je het literaire gehalte kunt afmeten aan het aantal reacties... In dat geval zou Bob de straatkat (hoewel heerlijk en hartverwarmend) één van de meest literaire boeken op mijn blog zijn ;-)

      Verwijderen
  9. hahaha! je hebt helemaal gelijk, ik moet zeggen dat ik bovenstaande reactie bijna had verwijderd vanwege die domme conclusie.. misschien doelde ik op de inhoud maar ik was zo onduidelijk dat ik dat nu al niet meer weet. oeps ;)

    BeantwoordenVerwijderen
  10. Hoi Anna, ik heb de serie inmiddels uit. Mooi interview met de schrijver! Ik ben benieuwd of je de delen 3 tot en met 6 nog gaat lezen. Eigenlijk is het vooral meer van hetzelfde, maar dan wel erg goed opgeschreven. Groetjes, Erik

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Voorlopig heb ik nog heel veel andere boeken die ik momenteel interessanter vind. Ik heb deel 3 wel in bezit (als e-boek), maar denk niet dat ik er binnenkort aan begin.

      Verwijderen