zondag 6 september 2015

Een schetsboek en meer

Vasili Grossman,
Reis door Armenië (Rusland 1988)
Vertaald uit het Russisch door Yolanda Bloemen
Reisverhaal, 176 pp.



Begin jaren zestig van de vorige eeuw had Vasili Grossman een probleem met de Sovjet-autoriteiten. Zijn grote roman Leven en lot (postuum gepubliceerd en inmiddels alom erkend als een meesterwerk) kwam niet door de censuur. Maar kennelijk wilden de autoriteiten hem toch niet al te hard voor het hoofd stoten en daarom boden ze hem een troostprijsje aan. Hij mocht naar Armenië om daar een eigentijdse Armeense roman die alleen in letterlijke Russische vertaling beschikbaar was, in samenwerking met de schrijver en de vertaalster, om te zetten naar een echt literaire vertaling. All expenses paid. Nou vooruit dan maar, moet Grossman gedacht hebben, want de schoorsteen moest tenslotte ook roken, en hij was nog nooit in Armenië geweest.

Zo kwam het dat Grossman op een dag in het najaar van 1961 op het centraal station van de Armeense hoofdstad stond te wachten op een  ontvangstcomité dat niet kwam. Als eeuwig nieuwsgierige schrijver dompelde Grossman zich dan aanvankelijk maar op eigen gelegenheid onder in deze onbekende nieuwe wereld. Op dat moment zou je nog een soort komische aaneenschakeling van misverstanden en gekke ontmoetingen kunnen verwachten, maar zo'n schrijver is Grossman niet. Hij is nadrukkelijk een literator, met een groot vermogen voor originele en interessante reflecties, niet iemand van de gezellige anekdote of het doorlopende reisverslag. Ik vind de Nederlandse titel van dit (eveneens postuum verschenen) boek daarom niet alleen erg nietszeggend, maar ook een beetje misleidend. De Engelse titel, Armenian Sketches, dekt de lading stukken beter. Want het is in feite een verzameling losse schetsen die hij maakte in de maanden dat hij in Armenië verbleef, die hij uitwerkte tot vaak zeer boeiende reflecties, die een kwaliteit en sterk persoonlijke noot hebben die alleen een groot schrijver eraan kan geven. Daarnaast ontbreken gelukkig ook humor en zelfspot niet.

Voor mij had het lezen van dit boek een extra dimensie omdat ik het las terwijl ik zelf in Armenië was, weliswaar een post-Sovjet Armenië waar sinds 1961 veel veranderd is, maar waar ook veel nog steeds herkenbaar is. Er is bijvoorbeeld nog steeds het grote Sevanmeer, waar je verrukkelijke verse vis kunt eten. En het lijden van het Armeense volk vanwege de Turkse genocide van 1915 ligt ook vandaag de dag nog vers in het geheugen.

Ook dit boek (geschreven in 1962-3) kwam niet ongeschonden langs de censor en de huidige versie ervan is pas in 1988 gepubliceerd, lang na de dood van de schrijver. Aan zijn kritiek op Stalin lag het niet, want dat mocht inmiddels, moest zelfs (waarover Grossman, de grote hater van fanatisme en nationalisme, opmerkt: "Ik denk dat de hysterische verafgoding van Stalin en het volledig en onvoorwaardelijk bespuwen van hem dezelfde grondslag hebben.") Erg grappig is in dat verband het verhaal rondom de plannen om overal de Stalinbeelden weg te halen in het kader van de nieuwe politieke correctheid.
Medewerkers van het stadscomité van Jerevan vertelden me dat op een algemene vergadering van kolchozenboeren in een dorp in de Araratvallei was voorgesteld het standbeeld van Stalin neer te halen. De boeren hadden gezegd: de staat heeft honderdduizend roebel bij ons ingezameld om dat standbeeld neer te zetten. Nu wil de staat het vernietigen. Vernietig het maar, maar geef ons onze honderdduizend terug... En een oude man had voorgesteld het standbeeld weg te halen en het vervolgens te begraven, zonder het kapot te maken. ‘Het komt misschien nog van pas, als er een nieuwe regering komt, dan hoeven we niet weer met geld over de brug te komen.’
Grossman betreurt zowel de Russische houding die alle Armenen als achterlijke boeren ziet, als het blinde nationalisme van de Armenen zelf: "Waar het om gaat, en dat is droevig, is dat poëzie en architectuur en wetenschap en geschiedenis voor een aantal van mijn gesprekspartners geen wezenlijke betekenis meer hebben. Hun enige betekenis is erin gelegen de superioriteit van het Armeense nationale karakter ten opzichte van het karakter van andere volken bloot te leggen." Om daar meteen aan toe te voegen: "Maar ik begreep wel dat de schuld voor dit buitensporig benadrukken van het nationale Armeense karakter vooral ligt bij degenen die gedurende vele eeuwen de waardigheid van de Armeniërs hebben vertrapt."

Grossmans ideeën over kunst en poëzie passeren, naar aanleiding van ontmoetingen met Armenen, regelmatig de revue, maar een waarde die hem nog belangrijker voorkomt dan kunst is menselijkheid, zoals hij niet nalaat te benadrukken. Dat is waar alles uiteindelijk voor hem om draait en dat is natuurlijk ook waar het Sovjet-regiem volgens hem ernstig tekort schiet. Hij heeft niks met ideologieën, maar alles met persoonlijke contacten met mensen zelf.
Ik besefte dat echte, langdurige banden tussen mensen, volken en culturen en broederschap niet ontstaan in kantoren of in gouvernementspaleizen, maar in boerenhutten, tijdens gevangenentransporten, in kampen, in soldatenkazernes. Die banden blijken de sterkste, de levendigste te zijn. Het zijn die woorden – geschreven bij het licht van een mat olielampje en gelezen in een hutje, op een brits in een gevangenis of in een kazerne, in een doorrookt kamertje – die banden smeden van eenheid, liefde en wederzijds begrip tussen volken.
Het allermooiste is het einde, als hij een bruiloft op het platteland bijwoont. Bruid en bruidegom zijn zo arm als kerkluizen, maar Grossman is getroffen door de waarachtigheid van de aanwezigen en van hun toespraken, waar in alle ernst naar wordt geluisterd. En dan komt het. Een boer neemt het woord en vergelijkt het lijden van de Joden (Grossman is een Jood) met dat van de Armenen en smeedt op een eenvoudige boerenbruiloft een diepgevoelde band tussen twee volkeren. Grossman, die in Rusland het antisemitisme van zijn landgenoten maar al te vaak heeft ervaren, is tot het diepst van zijn ziel geroerd.
Nooit heb ik mijn hoofd diep voor iemand gebogen. Maar ik buig mijn hoofd diep voor de Armeense boeren die in een klein bergdorp tijdens de vrolijkheid van een bruiloftsfeest zich ten overstaan van iedereen uitspreken over het lijden van het Joodse volk in de periode van de wandaden van het fascisme en van Hitler, over de kampen des doods waar de Duitse fascisten Joodse vrouwen en kinderen hebben gedood, en ik buig diep voor al diegenen die in een plechtig en droevig stilzwijgen naar deze woorden luisterden. Uit hun gezichten, uit hun ogen sprak heel veel.
Met deze diep persoonlijke gedachten en gevoelens eindigt Grossman en rondt hij af. Het is een prachtig einde aan wat op het eerste gezicht een verzameling losse schetsen is, maar in wezen veel meer is dan dat.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen! Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Plaats dan s.v.p. een link bij de reacties.

9 opmerkingen:

  1. Oh, dit boek komt meteen op mijn lijstje, het lijkt me prachtig! Ik kan me voorstellen dat het voor jou helemaal mooi geweest moet zijn omdat je het las terwijl je in Armenie was, in de voetsporen van Grossman, zogezegd. Bijzonder hoor.

    Groetjes,

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Ja, het was inderdaad bijzonder om over het Sevanmeer te lezen, terwijl we daar zelf in aan het zwemmen waren! En dat gold ook voor allerlei andere dingen plekken en dingen. Alles wat Grossman beschreef werd ineens een stuk concreter. Het is overigens geen boek om in één adem uit te lezen. Ik heb er de hele vakantie over gedaan, in kleine stukjes en beetjes, dat beviel mij het best.

      Verwijderen
  2. Hoi Anna, ik ben ooit in "Leven en lot" begonnen, mar eerlijk gezegd heb ik het na zo'n 50 blz weggelegd. Ik heb het nog wel in mijn bezit dus ik kan nog een nieuwe poging wagen. Dit boek over Armenië lijkt me ook erg de moeite waard. Bovendien is het een dun boek en de vertaalster Yolanda Bloemen is een uitstekende vertaalster die samen met Marja Wiebes al veel moois uit het Russisch heeft vertaald. Ik ben nu de nieuwe vertaling van dit duo van het toneelwerk van Tsjechov aan het lezen. Groetjes, Erik

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Ik heb Leven en lot niet gelezen, maar begrijp uit de recensies dat het boek het nodige doorzettingsvermogen vereist, maar dat dat doorzettingsvermogen uiteindelijk dubbel en dwars beloond wordt. Waar het uiteindelijk natuurlijk op neerkomt, is de vraag of je bereid bent dat te investeren in dat boek. Ik denk wel dat Reis door Armenië een stuk toegankelijker is, maar ook hier geldt dat 50 pagina's misschien niet genoeg is om echt in het boek te komen - reden waarom ik persoonlijk die 50-pagina-regel grote onzin vind, maar dat is ongetwijfeld een instelling die niet zoveel weerklank zal vinden ;-)

      Verwijderen
    2. Hoi Anna, bij mij was het gewoon toeval dat ik bij pagina 50 was gestrand. Ik had het boek gekocht voor een vriend die het graag wilde hebben en heb er toen zelf een stuk uit gelezen. Het staat overigens nog steeds op de lijst om in zijn geheel gelezen te worden. Groetjes, Erik

      Verwijderen
    3. Soms kan een boek toch heel mooi worden na 100 bladzijden ploeteren... Maar dit boek lijkt me toch wel aan de pittige kant, dus ik zal er niet zo snel in beginnen.

      Verwijderen
    4. Leven en lot lijkt me zeker een pittig boek, Barbara, vooral omdat het één bonk deprimerende ellende schijnt te zijn. Zelf zal ik er om die reden ook niet zo gauw aan beginnen, maar de lezers die het uitgelezen hebben, zeggen wel dat ze daar - ondanks the grimness and the grittiness - geen spijt van hebben.

      Verwijderen
  3. Fijne bespreking, maakt in elk geval reuze nieuwsgierig!

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Dank je! Het is het soort boek waarover vooral achteraf ontzettend veel te melden valt - wat jij zo treffend een nabrander noemt. Wat mij betreft is dat één van de grootste complimenten die je een boek kunt geven.

      Verwijderen