dinsdag 16 augustus 2016

Een theedynastie

Hella Haasse,
Heren van de thee (Nl 1992)
Roman 302 pp.
2 augustus 2016



Een roman, maar geen 'fictie', aldus Haasse zelf in haar nawoord. De karakters en de gebeurtenissen uit Heren van de thee komen rechtstreeks uit de negentiende-eeuwse familiearchieven van rijke Indische theeplanters. De selectie en de interpretatie ervan zijn van de hand van de auteur. Drama was er voldoende beschikbaar in die archieven. Niet het spectaculaire soort drama, maar wel het type dat destijds in veel van soortgelijke families gespeeld moet hebben: aan de ene kant de strijd om een levensvatbare onderneming op te zetten en een plantage aan het oerwoud te ontworstelen, en aan de andere de tragiek van een huwelijk dat goed begint, maar dan langzaam aftakelt omdat de man volledig vervulling in zijn landerijen vindt en de vrouw wegkwijnt, zonder dat de man daar voldoende oog voor heeft.

Gekonkel en afgunst
Het boek is ook een soort Dynasty, maar dan een stuk minder soapy. Het speelt zich af onder nauw verwante maar ook deels rivaliserende rijke ondernemersfamilies, er is gekonkel, er is bemoeizucht, er is afgunst, en er is de ambitie om rijk te worden en het te maken. Tegelijkertijd heeft Haasse ook het ingehouden negentiende-eeuws karakter van haar bronnen gehandhaafd. Het taalgebruik sluit nauw aan bij dat van de brieven en andere archiefstukken, en het perspectief is uitsluitend dat van de welgestelde kolonist. De Indiërs zijn weinig meer dan aanhankelijke bediendes en hard werkende landarbeiders. Hun perspectief komt niet alleen niet aan bod, het wordt zelfs impliciet van de hand gewezen door een paar minachtende opmerkingen van één van de personages over Eduard Douwes Dekker en zijn Max Havelaar. Je kunt dat zonder meer als een beperking zien, maar ook als een bewuste keus van de auteur om zo dicht mogelijk bij haar hoofdpersoon te blijven.

Een bezield landschap
Die hoofdpersoon is Rudolf Kerkhoven, een serieuze en rechtschapen student uit Delft, die na zijn studie door zijn ouders dan toch eindelijk naar Indië gehaald wordt en popelt om zichzelf daar te bewijzen. Hij is diep teleurgesteld als hij daar pas na een paar jaar de kans voor krijgt van zijn ouders, een teleurstelling die zal uitgroeien tot een steeds zwaarder gedragen wrok en die voor de rest van zijn leven de verhouding tot een groot deel van zijn familie zal tekenen. Rudolf lijkt niet opvallend populair geweest te zijn in de familie, terwijl hij toch een keiharde en intelligente werker was. Pas later in het boek komt heel even zijn zwager, zijn grootste tegenstander, aan het woord en krijgen we een glimp te zien van hoe Rudolf op de familie overkomt, maar dan zijn we al jaren verder.

Grote liefde
Voor het grootste deel van het verhaal heeft Rudolf de sympathie van de schrijver, vooral door zijn grote liefde voor dit verre land waar hij terecht is gekomen, een liefde die verder kijkt dan het  mooi plaatje en vooral veel dieper gevoeld wordt.
Hij ervoer telkens weer dat dit landschap – al meende hij het nu beter te kennen omdat hij het in alle richtingen doorkruist had – zich als het ware terugtrok in een niet te doorgronden eigen bestaan. Hij begreep ook waarom voor de mensen die hier woonden elke boom, steen en bergstroom bezield was, een wezen met een naam, een bijzondere macht.
De brave technoloog Rudolf heeft dus wel degelijk poëzie in zijn ziel, waarmee hij mij als lezer al voor een deel won. Het verbaast dan ook niet helemaal dat hij geen verstandshuwelijk sluit, maar uit liefde trouwt met de dochter van een rechter en een moeder die altijd zwanger is en geestelijk niet al te stabiel. Of erfelijke belastheid de reden is, dat Rudolfs vrouw het leven op de plantage uiteindelijk niet aan kan, is niet zeker, maar het zal zeker een rol gespeeld hebben. De idyllische start van het huwelijk is in ieder geval geen heel lang leven beschoren.

Traag levenstempo
Het mooiste aan dit boek vond ik hoe Haasse, ondanks een zekere objectieve, niet-oordelende afstand, het verhaal toch meeslepend weet te maken door hoofdpersonen, plaats en leefwijze zo overtuigend tot leven te wekken. Je wilt echt dat Rudolf slaagt in zijn onderneming, en je bent blij als hij en het meisje waar hij verliefd op is, trouwen en gelukkig zijn. Je maakt je mét de theeplanters zorgen of de gewassen die ze planten wel aan zullen slaan en voldoende opbrengst zullen leveren. Je krijgt ook een subtiele blik in de sociale verhoudingen tussen de plantersfamilies uit die tijd: de Kerkhovens en aanverwante families keken met argwaan naar de Nederlanders die al langer in Indië woonden en luchtige kleding en traag levenstempo van de inlanders hadden overgenomen. Men ging uiteraard met die families om, maar één van hen huwen was eigenlijk not done. Als Hollandse kolonist had men een zekere standaard op te houden en gepaste afstand te bewaren. Dát milieu is wat Haasse hier zo goed tot leven wekt.

Ander verhaal
Ik mij kan vinden in de kritische stemmen die van mening zijn, dat Haasse wellicht meer van dit verhaal had kunnen maken door de uitbuiting die er op de achtergrond net zo goed deel van uitmaakt er in te incorporeren. Misschien was het dan inderdaad een betere en interessantere roman geworden. Het was in ieder geval een ander soort verhaal geworden. Maar dat wil niet zeggen dat het verhaal niet ook verteld mag worden op de wijze waar Haasse voor heeft gekozen. Ja, het geeft maar een beperkt deel van de plantage-ervaring weer, maar dat doet het wel heel boeiend en met veel oog voor mooie details.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.

31 opmerkingen:

  1. Hoi Anna, weer een prachtige bespreking! Ik heb deze roman ook ooit gelezen, maar ik vond haar kortere debuutroman "Oeroeg" nog net iets interessanter. Misschien moet ik het boek maar eens herlezen om te kijken wat ik er nu van vind. Groetjes, Erik

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Ja, ik moet hem ook eens herlezen, ik houd toch wel veel van Haasse.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Moet ook wel als je een voornaam deelt ;-)

      Verwijderen
    2. Hoe vaak ik dat niet heb moeten horen! En als klein kind wist ik helemaal neit wie Haasse was, dacht steeds: hoezo haasje?

      Verwijderen
    3. Ha, ha! Bij mij was het vroeger altijd maar weer "Zuster Anna, ziet gij nog niks komen?"("Nee, nog steeds niet")

      Verwijderen
  3. Ik krijg ook weer helemaal zin dit boek te herlezen. De eerste keer vond ik het erg mooi, maar dat is zeker al 20 jaar geleden. Dank je wel dat het nu weer op de radar staat!

    Groetjes,

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Kennelijk was ik de laatste Nederlander die dit boek nog niet gelezen had ;-)

      Verwijderen
  4. Wat leuk dat je tegenwoordig aan tijdreizen doet! in het jaar 2106 behoort dit boek waarschijnlijk wel tot de heel erg vergeten klassiekers ;-))
    Maarreeh ff serieus, blij dat je het goed vond want ik heb het ook nog staan, en als jij er een lage waardering aan geeft is mijn motivatie om het op te pakken toch wat minder....Oeroeg heb ik inmiddels een keer of 3 gelezen, dat blijft een heel fijn boek.

    BeantwoordenVerwijderen
  5. ...en je was dus de een na laatste Nederlander....

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Het is nooit te laat om een vergeten klassieker te lezen! Het ergste is dat ik dit boek vorig jaar als e-boek heb aangeschaft, terwijl ik de papieren versie al jaren in de kast had staan, zo ontdekte ik toen ik het uit had.
      Als jij het nu ook binnenkort leest, heeft heel Nederland het gelezen ;-)

      Verwijderen
    2. Maar inmiddels staat de datum nog steeds op 2106....;-)

      Verwijderen
    3. Nu Joke me er attent op heeft gemaakt, valt mij de datum ook op :-). Een typisch geval van selectieve blindheid, we zijn zo gewend om 2016 te lezen dat onze hersenen 2106 automatisch corrigeren naar 2016. Groetjes, Erik

      Verwijderen
  6. Hihi, je dacht vast dat zij van Boekhappen een beetje raar aan het doen was, met haar tijdreizen ;-))

    BeantwoordenVerwijderen
  7. Mooie bespreking Anna, ingehouden enthousiast, beetje zeldzaam in 2016 en komt zo nóg oprechter over!

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Dank je, Guy. De ene keer ben ik wat beter of dreef dan de andere met mijn besprekingen. Deze keer ging het kennelijk lekker.

      Verwijderen
  8. Ik vond en vind het een prachtig boek. Ik ben het niet eens met de kritiek dat Haasse meer aandacht aan de onderdrukking en uitbuiting van de Indonesiërs had moeten besteden. Het is een roman, geen documentaire, en Haasse heeft gekozen voor het perspectief van een specifieke groep Nederlanders. Dat die Nederlanders vrijwel geen oog hadden voor de Indonesiërs om hen heen, is al veelzeggend.
    Het idee dat romans de werkelijkheid exact moeten weerspiegelen of per se engagement moeten tonen, is ook maar tijdsgebonden en bovendien nogal beperkt.
    Haasse blijft voor mij een van de grootste schrijvers van ons land.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. De noodzaak van politiek engagement is inderdaad een element van de literatuurkritiek van de laatste decennia. Toen ik studeerde was die stroming nog nét niet tot de vakgroep Engels doorgedrongen, zodat ik er destijds niets van mee heb meegekregen. Op zich vind ik het ook een legitieme vorm van literatuur- en cultuurkritiek. Kunst opereert immers niet in een vacuüm, en hoewel ik aanvankelijk niks van dit soort benaderingen moest hebben heb ik mijn mening na het lezen van dit boekje toch wel enigszins bijgesteld.
      Toch vind ik net als jij dat je een boek als dit niet mag diskwalificeren als roman omdat het een eenzijdig beeld geeft. Dan kun je Jane Austen, die nogal eens een zelfde soort kritiek krijgt, ook wel overboord gooien. En daar ga ik als Austenfan natuurlijk niet aan mee doen!

      Verwijderen
  9. Ha ha, nee, we houden Austen aan boord!
    Tijdens mijn promotieonderzoek (jaren negentig) heb ik veel Culler, Eagleton en Derrida gelezen en ik kon me in heel veel van hun theorieën vinden. De context bepaalt grotendeels de betekenis van een tekst. Maar je kunt kunst niet 'verplichten' tot een bepaalde invalshoek.
    Overigens volg ik op dit moment een MOOC van de universiteit van Sheffield en wat kwam daar opduiken? Close reading! Het mag dus kennelijk weer. ;-)

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Als ik het niet dacht: ook literatuurwetenschap is onderhevig aan mode en golfbewegingen!

      Verwijderen
  10. Veel te lang je blog niet gelezen. Dit boek van Hella Haasse is het boek dat mij leerde dat ik meer van haar boeken moest lezen. Hiervoor was ik altijd bang dat haar thematiek met niet aan zou spreken

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Leuk dat je weer even langs komt, Erna! Dit was mijn derde Haasse, en ik ga zeker door met haar boeken. Welke is jouw favoriet tot nu toe?

      Verwijderen
    2. Ikzelf heb inmiddels vijf boeken van Haasse gelezen (Heren van de thee nog niet) en ik moet bekennen dat de meeste me niet aanspraken. De verborgen bron daarentegen vond ik heel mooi, vooral de beschrijving van de setting.

      Verwijderen
    3. Misschien houd je niet zo van historische romans? Of heeft het dar niks mee te maken?
      Ik moet eerlijk toegeven dat ik nog nooit van De verborgen bron had gehoord, maar wat ik er zojuist elders op het web over las, klinkt intrigerend.

      Verwijderen
  11. Toevallig waren het geen van alle historische romans. Dit is het lijstje.

    Bij Cider voor arme mensen en vooral Berichten van het Blauwe Huis was politiek een belangrijk thema, en dat interesseert me sowieso al niet zo erg.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Aan je lijstje te zien, heb je het wel dapper geprobeerd! Politiek als thema heeft over het algemeen trouwens ook niet mijn warmste belangstelling.

      Verwijderen
    2. Ik had het merendeel van mijn moeder geërfd. En Hella Haasse doe je natuurlijk niet ongelezen weg :-)

      Vandaag zag ik bij mijn huisarts Heren van de thee op het meeneem-plankje staan. Ik beschouwde dat als een Teken en heb het boek mee naar huis genomen. (Hoewel het ongetwijfeld ook in de bibliotheek te vinden is, maar dan weet ik zeker dat er nooit een moment zal komen dat ik denk "En nu is het tijd voor Heren van de thee!)

      Verwijderen
    3. Een Teken! Tekens spelen een cruciale rol in het boek dat ik momenteel lees en zijn boodschappen van de Wereldziel, die je de weg wijzen naar je Persoonlijke Legende. Als je HvdT nu ook nog leest, kan jouw leven niet meer stuk! (Als je je afvraagt, welk boek ik in hemelsnaam aan het lezen ben: all will be revealed in a few days' time.....)

      Verwijderen
    4. Hmmm... Hildegard von Bingen? Of Fates and Furies? Ik wacht vol spanning af!

      Verwijderen