zondag 13 augustus 2017

Terug naar de oorlog

Sarah Waters,
The Night Watch (GB 2006)
Roman, 509 pp.
Nederlandse titel: De nachtwacht



Toen Sarah Waters dit boek, haar vierde roman, publiceerde, waren niet alle trouwe fans even enthousiast. Ze waren gewend aan haar plotgedreven, lesbische  pastiches uit de Victoriaanse tijd, en dan kwam Waters nu ineens met een psychologische roman die zich rond de Tweede Wereldoorlog afspeelde. En dan ook nog een die omgekeerd chronologisch werd verteld, met het eerste deel spelend in 1947, het tweede in 1944 en het laatste in 1941. Dit betekende dat de lezer veel meer moest nadenken en zich niet, zoals bijvoorbeeld bij het geweldige en spannende Fingersmith, gewoon mee kon laten slepen. Foei toch. Maar ook heel veel lezers prezen Waters, dat ze niet gemakzuchtig op de oude voet doorging, maar iets nieuws aandurfde. En die lof had natuurlijk nooit zo luid geklonken als Waters niet een succes van dit experiment had gemaakt. Want dat is het. The Night Watch is een subtiel en prachtig groepsportret, vol pijn en vol tederheid.

Geheime relaties
In 1947 werken Helen en Viv samen als collega's, die niet bevriend zijn, maar elkaar wel voorzichtig leren kennen en waarderen. Ze hebben samen een relatiebureau, waar de klanten vaak eenzame mannen zijn die uit de oorlog teruggekeerd zijn en hun draai niet meer kunnen vinden. Maar de dames hebben zelf net zo goed problemen op het relatievlak. Viv heeft een affaire met een getrouwde man en Helen woont stiekem samen met een beroemde schrijfster van misdaadverhalen. Ook Duncan, de zachtaardige jongere broer van Viv, heeft iets in zijn verleden waar niet over gepraat kan worden. Hij zat tijdens de oorlog in de gevangenis - waarvoor weten we niet. En er is de raadselachtige Kay, die nu doelloos in mannenkleren door de platgebombardeerde straten van Londen wandelt en terugdenkt aan wat ze verloren heeft. Het is 1947 en de meeste mensen willen niet over het verleden praten, maar de oorlog zo snel mogelijk vergeten en door met hun leven.

Oordelen
Maar de personages zijn geworden wat ze nu zijn dankzij dat verleden. En dat is het knappe van de omgekeerd chronologische opzet. Het handelen van mensen die we aanvankelijk alleen in het nu kennen is moeilijk te interpreteren als we niet weten hoe en door wat ze zo geworden zijn. Nog moeilijker is het om een oordeel over hen te vellen - als je dat al zou willen, want Waters laat zien dat je, zelfs als je iemands verleden kent, nooit een gemakkelijk oordeel over een ander mens kunt uitspreken. Terwijl we dat maar al te vaak wel doen. Niets van dit alles is expliciet in deze roman. Het is een gevolgtrekking die je maakt als je erover nadenkt tijdens en na het lezen, en die voortvloeit uit de omgekeerd chronologische vertelvolgorde. Maar als je aan The Night Watch begint, weet je dat allemaal nog niet, en dan is het vooral Waters' schrijfstijl die je pakt.

Heldhaftigheid en lafheid
Waters schrijft niet met stilistisch vuurwerk, maar zo precies en zo goed geobserveerd dat het waarschijnlijk alleen de meer aandachtige lezers opvalt hoe prachtig ze schrijft: met steeds precies de juiste details, en met beschrijvingen die schijnbaar moeiteloos perfect plaatsen en emoties oproepen. Het is dat enorme vakmanschap dat de lezer zo knap betrekt bij haar personages, die allemaal op een andere manier te lijden hebben aan eenzaamheid. De oorlog heeft een grote rol gespeeld in die eenzaamheid, maar voor alle vier op een andere wijze. Want voor sommige lesbische vrouwen bood de oorlog juist kansen om zichzelf te zijn en onvermoede kracht te ontdekken - en moesten zij na de oorlog weer terug in hun hok, als het ware. Heldhaftigheid speelt ook een rol in dit boek. Twee vrouwen redden met gevaar voor eigen leven als EHBO-ers op een ambulance de levens van talloze bomslachtoffers tijdens de Blitz. Sommige mannen zitten als gewetensbezwaarden in de gevangenis de oorlog uit. Zijn zij laf? En een militair wil bij zijn liefje geen condoom gebruiken en zadelt haar met de gevolgen op. Is hij laf?

Emotionele kracht
Sarah Waters laat het aan de lezers om wel of niet te oordelen over haar personages. Zij presenteert op het eerste gezicht alleen. Door de structuur weten we niet van haar mensen zal worden, maar alleen hoe ze zijn getekend door wat er aan vooraf is gegaan, een gedurfd narratief middel, dat op een weinig beproefde manier voor een eigen soort suspense zorgt. En het geeft op schitterende wijze warmte aan de allerlaatste scene, die natuurlijk eigenlijk de allereerste is en die de roman met zijn emotionele kracht onverwacht uittilt boven de oorlogsscènes waar je allemaal deelgenoot van bent geweest. Die eindscène is niet echt een onvermoede plottwist, want ik weet zeker dat iedereen zal zien aankomen waar hij op uitdraait, maar de tedere manier waarop Waters hem beschrijft maakt dit mede het prachtige boek dat The Night Watch uiteindelijk is geworden.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.

8 opmerkingen:

  1. Nadat ik Fingersmith gelezen had, heb ik al haar boeken op mn lijstje gezet, volgens mij schrijft ze met vrij constante kwaliteit dus nooit slechte boeken.
    Maar ja, je weet hoe dat gaat met die lijstjes......

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Héél lang geleden gelezen, maar nooit vergeten. Vooral het deel tijdens de oorlog.
    Nu vind ik het jammer dat ik me de structuur niet meer goed herinner en ga het nog maar eens lezen. Want je weet met je recensie de nieuwsgierigheid weer op te wekken.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Goed idee! Als je het hele verhaal kent, denk ik dat je met name het deel dat in 1947 speelt heel anders zult lezen.

      Verwijderen
  3. Ik heb dit boek ook jaren geleden gelezen en vond het ook toen mooi dat ze het aandurfde een heel andere kant op te gaan dan haar vorige boeken. Ik heb die ook met heel veel plezier gelezen, maar als ik dit zo lees, wordt het hoog tijd dat ik deze weer eens ga herlezen! (want op de een of andere manier ben ik daar nooit meer aan toe gekomen)

    Groetjes,

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Wat een fijne bespreking, Anna, en wat heb ik zin om aan dit boek te beginnen. het lijkt me namelijk behoorlijk fascinerend. Dank je wel dus om het op mijn radar te zetten!

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Goed om te horen, Jacqueline. Het is zo'n boek dat lijft doorsudderen en dat in mijn hoofd steeds mooier wordt.

      Verwijderen