Van jager naar boer

Louis Beyens, De graangodin: Het ontstaan van de landbouw (België 2004)
Geschiedenis, 316 pp.


Nee, ik heb geen  agrarische achtergrond en ik heb ook geen speciale belangstelling voor het boerenbedrijf, maar ik ben wel buitengemeen geïnteresseerd in wat waarschijnlijk de allergrootste overgang is die de mensheid ooit heeft gemaakt: die van nomadische (of halfnomadische) jager-verzamelaar naar sedentaire landbouwer en veehouder. Zoals Beyens (hoogleraar biologie in Antwerpen) waarschijnlijk terecht stelt, is er geen enkele ontwikkeling in de geschiedenis van de mensheid die zulke vérstrekkende gevolgen heeft gehad. Goede én verwoestende.

Tot een jaar of elfduizend geleden scharrelden alle mensen hun kostje bij elkaar door middel van de jacht en de visvangst en (bepaald niet onbelangrijk) door het verzamelen van eetbare planten, waaronder de zaden van allerlei wilde grassen. Ze woonden niet de hele tijd op één plaats, maar volgden bijvoorbeeld de kuddes waarop ze joegen. Op een gegeven moment begonnen ze echter, in met name het Midden-Oosten, meer of minder permanente hutjes te bouwen, vooral op plekken waar meerdere vegetatiezones in elkaar overgingen en er een grote verscheidenheid aan voedsel was. Wat uiteindelijk de doorslag gaf om op één plek te blijven en de wilde grassen voortaan te zaaien is niet met zekerheid te achterhalen, maar waarschijnlijk hadden klimaatveranderingen aan het einde van de ijstijd daarmee te maken.

Landbouwer zijn had nadelen. Het land bewerken is veel arbeidsintensiever en harder werk dan jagen en verzamelen - nog steeds hebben bijvoorbeeld de San in Zuidelijk Afrika heel wat meer vrije tijd dan welke boer dan ook. En het op een kluitje wonen met vee en andere mensen had tot gevolg dat de mens voortaan geteisterd werd door allerlei infectieziekten - tot op de dag van vandaag. Maar het had ook voordelen, want met deze levensstijl kunnen veel meer mensen in leven gehouden worden en je kunt overtollige hoeveelheden gemakkelijk opslaan voor slechte jaren, of om specialistische handwerkslieden in leven te houden. En daar begint de ellende. Voor het eerst wordt een groter beslag op gronden gelegd dan ze ecologisch aankunnen, voor het eerst ontstaat op bepaalde plekken overbevolking en voor het eerst ontstaan maatschappelijke ongelijkheid en hiërarchie gebaseerd op bezit.

Wat Beyens in dit boek doet, is schetsen hoe de mens door een soort onbewuste genetische manipulatie gewassen en dieren creëerden die de wereld er uiteindelijk volledig anders uit deden zien. Hij legt uit hoe dit biologisch gezien werkte (dat is tenslotte zijn vakgebied), maar ook wat de maatschappelijke gevolgen waren en hoe landbouw en veeteelt zich vanuit het Midden-Oosten over Europa verspreidden. Hij doet dit veelal aan de hand van archeologische opgravingen van de oudste nederzettingen in het ontstaansgebied, waarvan hij er meerdere ook zelf bezocht heeft, welke bezoekjes hij dan weer verwerkt in dit boek. Ook speculeert hij over de godsdienstige uitingen die in deze oude nederzettingen worden gevonden en vertelt hij welke theorieën er zijn over de wijd en zijd verbreide zogenaamde Venusbeeldjes en de symboliek van de stier.

Beyens heeft een losse, levendige, weinig academische schrijfstijl, die het lezen van dit boek voor een leek een groot plezier maakt. Daarnaast is De graangodin zeer informatief en belicht het een groot scala aan aspecten die met het ontstaan van de landbouw te maken hebben, zonder de lezer (althans deze lezer) te overvoeren met feitjes. Kortom: een uitstekende inleiding voor iedereen die geïnteresseerd is in de prehistorie en wil weten hoe het nu allemaal zo gekomen is en een mooie aanvulling op het briljante Guns, Germs and Steel (in het Nederlands Paarden, zwaarden en ziektekiemen) van Jared Diamond.

Henk, nog bedankt voor de tip!