Op een ochtend werd hij wakker en ...

Franz Kafka,
Metamorphosis (Oostenrijk-Hongarije [nu Tsjechië] 1915)
Novelle, 45 pp.
http://www.gutenberg.org/etext/5200
Engelse vertaling van David Wyllie
Nederlandse titel: De gedaanteverwisseling


Bijna iedereen weet volgens mij wel hoe deze novelle opent: hardwerkende handelsreiziger Gregor Samsa wordt op een ochtend wakker in zijn ouderlijk huis en blijkt getransformeerd te zijn in een reusachtig stuk ongedierte. In plaats van armen en benen heeft hij een hele boel krioelende dunne pootjes en omdat hij op zijn rug ligt, is de enige manier om uit te bed te komen zich omrollen en op de vloer vallen. Absurd genoeg is zijn grootste zorg niet hoe hij weer de oude wordt, maar hoe hij nog op tijd op zijn werk kan komen nu hij door de wekker heen geslapen heeft.

Zijn ouders en zijn zusje maken zich al zorgen dat hij nog steeds in bed ligt en kloppen aan zijn deur om te vragen waarom hij zijn kamer niet uit komt. Even later verschijnt zijn chef in huize Samsa om op hoge toon te vragen waarom Gregor niet op zijn werk is en Gregor slaagt er met grote moeite in uit bed te vallen, naar de deur te schuifelen en met zijn tandeloze insektenbek het slot te openen. Familie en chef werpen één blik op het monsterlijke schepsel dat in de deuropening verschijnt, reageren met de grootst mogelijk afschuw en daar begint de ellende voor Gregor.

Deze novelle (gratis te dowloaden via Project Gutenberg) zat op de eReader die ik te leen had en ik heb hem in één adem uitgelezen. Het is op het eerste gezicht een eenvoudig, alhoewel wat ongebruikelijk, verhaal dat zich zeer vlot laat uitlezen, maar bij nadere beschouwing aanzienlijk minder eenvoudig voor uitleg vatbaar is. Sommige interpreten hebben zich meteen op Kafka's vadercomplex vastgebeten en zien daarvan hier een uiting. Maar zoals Vladimir Nabokov terecht stelt speelt het zusje een aanzienlijk grotere rol dan de vader, dus dat lijkt me iets te gemakzuchtig.

Er is voorts natuurlijk de onvermijdelijke marxistische uitleg (Gregor ontvlucht onbewust  het verwerpelijke  kapitalistische systeem door in een mestkever te veranderen), de even onvermijdelijke Freudiaanse analyse (het verhaal is een soort Oedipale droom en moet als zodanig geduid worden), een Nietzschiaanse (Gregors gedaanteverwisseling is een radicale weigering om zich te onderwerpen aan de heersende maatschappelijke normen), een sociologische (het verhaal is een verbeelding van de vervreemding die een Jood ervoer in de antisemitische maatschappij die de Hongaars-Oostenrijkse dubbelmonarchie was) en nog veel meer.

Alhoewel ik geen aanhanger van Freud ben (Kafka zelf noemde zijn ideeën "een hopeloze vergissing"), kan ik mij wel vinden in de stelling dat het verhaal aandoet als een droom - in dit geval een nachtmerrie, wel te verstaan. De manier waarop Gregor accepteert dat hij nu een insect is veranderd en de wijze waarop zijn walgende familieleden naar de buitenwereld proberen te doen alsof er niks gebeurd is, doet denken aan het soort droom waarin je in je ondergoed over straat blijkt te lopen en niemand daarvan opkijkt.

De ontwikkelingen die volgen zijn niet bepaald verheffend. De familie wordt steeds egoïstischer, terwijl Gregor (die jaren in zijn eentje het hele gezin heeft onderhouden) aan de ene kant steeds meer insect wordt en aan de andere kant een medemenselijkheid laat zien die bij zijn familie ver te zoeken is. Het meest tragische is nog dat Gregor alles kan horen en begrijpen wat de mensen om hem heen zeggen, terwijl hij zelf niet meer in staat is om zich verstaanbaar te maken. Volgens Vladimir Nabokov in zijn bespreking van deze novelle is de situatie uiteindelijk zo dat Gregor een mens in een insectenlichaam is en zijn familieleden insecten in mensenlichamen.

Een intrigerend verhaal, geschreven in de heldere precieze taal van de jurist die Kafka was, maar met de verbeelding van een groot kunstenaar. Ik wil graag eindigen met een citaat uit de inleiding van Nabokovs bespreking:

A ... poor fellow is turned into a beetle ...—so what?  There is no rational answer to "so what."  We can take the story apart, we can find out how the bits fit, how one part of the pattern responds to the other; but you have to have in you some cell, some gene, some germ that will vibrate in answer to sensations that you can neither define, nor dismiss.  Beauty plus pity—that is the closest we can get to a definition of art.  Where there is beauty there is pity for the simple reason that beauty must die: beauty always dies, the manner dies with the matter, the world dies with the individual.  If Kafka's "The Metamorphosis" strikes anyone as something more than an entomological fantasy, then I congratulate him on having joined the ranks of good and great readers.