Het ideale leesclubboek

Jonathan Franzen,
Freedom (VS 2010)
Roman, 562 pp.
Nederlandse titel: Vrijheid



Dat komt niet vaak voor: een roman die (a) leest als een trein & dus aanslaat bij een breed publiek én (b) jubelend wordt omarmd door de professionele critici. Omdat het zo vlot wegleest, is het gemakkelijk om dit boek af te doen als niet meer dan een lekker verhaal over een driehoeksrelatie met wat dingetjes er om heen - alhoewel iedereen die dat wenst, dat natuurlijk gerust mag doen. Maar gelukkig is er nog veel meer te genieten van deze zeer éénentwintigste-eeuwse, maar in wezen ook zeer ouderwetse roman.

Eerst maar even de personages voorstellen:

• Patty, basketbal-ster op de universiteit, daarna bewust moeder en huisvrouw, die zich nu gefrustreerd afvraagt op welk moment ze de verkeerde keuze(s) heeft gemaakt; 
• Walter, haar echtgenoot en vooral: een goed mens die zich wil inzetten voor een betere wereld;
• Richard, sexy punk-ster, beste vriend van Walter sinds de universiteit, en stiekem het lustobject van Patty.

Klinkt afgezaagd. Hebben we al zo vaak gezien. Des te knapper dus dat Franzen er toch een boeiend en complex verhaal van maakt.

We zien Patty en Walter eerst kort door de ogen van de buitenwacht, als een wat alternatief stel met een sociaal geweten waar iets ernstig mis mee is gegaan sinds ze van het Mid-Westen naar Washington zijn verhuisd, want hoe anders kan geitenwollensokken-Walter in een schandaal zijn verwikkeld waarin het er sterk op lijkt dat hij zijn idealistische ziel aan het Grote Geld heeft verkocht? Vervolgens krijgen we Patty's "autobiografie" te lezen (geschreven op verzoek van haar therapeut) en vormt zich ineens een heel ander en veel genuanceerder beeld. Op dat moment heeft Franzen de lezer in zijn greep en laat hij niet meer los. Net als met echte mensen zijn Patty en Walter en Richard dusdanig complex dat je nooit helemaal de vinger achter ze krijgt. Ze hebben allemaal hun irritante trekjes (toegegeven, de een meer dan de ander), maar gezien hun achtergrond en hun omstandigheden kun je hen die deels toch steeds vergeven - net als bij je vrienden.

Richard is zo iemand die vooral uit is op zijn eigen pleziertjes, maar dan ineens een briljante en heel grappige kritiek geeft op de iPod-generatie áán de iPod-generatie (die dat in het geheel niet als zodanig herkent) en meteen heb je toch sympathie voor hem. Patty is veel te veel met zichzelf bezig, maar is in feite zo gemaakt en Walter had haar ook best wat steviger aan kunnen pakken. Zoon Joey is hét voorbeeld van de hebzuchtige jonge generatie, maar is tenslotte door en door verwend door zijn moeder én een product van zijn tijd. En zo worden de personages tegelijkertijd genadeloos blootgelegd én met medemenselijkheid behandeld. Het is geen spannend verhaal met onverwachte plotwendingen, maar een boek over onvolmaakte, herkenbare mensen, die al klungelend wat van hun leven proberen te maken.

Verder is Freedom natuurlijk een satire op het moderne leven, d.w.z. op het leven van de white suburban middle classes, wat het boek in sommige ogen meteen diskwalificeert omdat dat de dominante groep is in de VS, maar persoonlijk vind ik dat een beetje doorgeslagen-politiek-correct gezemel. Akkoord, er is al eindeloos veel geschreven over white suburban middle class, en ik kan me voorstellen dat veel lezers in het geheel niet geïnteresseerd zijn in Patty en Walter,  maar persoonlijk heb ik er geen moeite mee (ik ben tenslotte zelf een witte burgertrut) als iemand dat zo goed doet als Franzen - en bovendien met een flinke portie kritiek. Altijd goed om een spiegel voorgehouden te krijgen.

Overal in het boek zijn voortdurend kleine messteekjes verwerkt, die samen groter zijn dan de som van het geheel, zoals deze, over de rijke  familie waar Patty aan ontsnapt is.

Patty, with a frozen smile, sat looking at the glamorous and plutocratic parties at other tables in the restaurant's lovely discreet light. There was, of course, nowhere better in the world to be than in New York City. This was the foundation of her family's satisfaction with itself, the platform from which all else could be ridiculed, the collateral of adult sophistication that bought them the right to behave like children. (p. 123)

Of deze, over Richard als hij tot zijn schok commercieel succes krijgt met de cd Nameless Lake.

The most traumatic events ever to befall the longtime front man of the Traumatics had been (1) receiving a Grammy nomination, (2) hearing his music played on National Public Radio, and (3) deducing from December sales figures that Nameless Lake had made the perfect little Christmas gift to leave beneath tastefully trimmed trees in several hundred thousand NPR-listening households. The Grammy nomination had been a particularly disorienting embarassment. (p. 192)

Waarbij de lezer natuurlijk al gauw moet denken aan 2001, toen Oprah tot niet te beschrijven ontsteltenis van Franzen zijn roman The Corrections uitverkoor voor haar populaire boekenclub.

En mijn favoriet is de officiële toespraak van Walter bij de opening van een nieuw natuurreservaat, als het eindelijk tot hem doordringt dat hij door het Grote Geld misbruikt is onder het mom van natuurbehoud:

You, too, can help denude every last scrap of native habitat in Asia, Afric, and South America! You, too, can buy six-foot-wide plasma TV screens that consume unbelievable amounts of energy, even when they're not turned on! But that's OK, because that's why we threw you out of your homes in the first place, so we could strip-mine your ancestral hills and feed the coal-fired generators that are the number-one cause of global warming and other excellent things like acid rain. It's a perfect world, isn't it? It's a perfect system, because as long as you've got your six-foot-wide plasma TV, and the electricity to run it, you don't have to think about any of the ugly conseqences. You can watch Survivor: Indonesia till there's no more Indonesia! (p. 483)

Er is nog veel en veel meer over Freedom te zeggen (bijvoorbeeld naar aanleiding van de titel), maar daar is dit de plaats niet voor. Briljant vind ik het uiteindelijk niet. Daarvoor ontbreekt het aan originaliteit en had de stijl net iets extra's moeten hebben. Maar boeiend, grappig en uitermate genietbaar is het wel en wat is er nou mis met bijna 600 pagina's uitstekend, ouderwets leesplezier? Wat mij betreft helemaal niks.