Dingen die je niet hoeft te slikken

Maarten Doorman, Paralipomena: Opstellen over kunst, filosofie en literatuur (Nl 2007)
Essays, 232 pp.


Nou, de ondertitel zegt het al: dit zijn opstellen over kunst, filosofie en literatuur. Kan ik er nog meer over zeggen? Ja, natuurlijk. De auteur is filosoof, criticus en dichter en dus uitstekend gekwalificeerd om dergelijke opstellen te schrijven, hij schrijft plezierig en de ideeën zijn soms enigszins tegendraads. De opstellen over filosofie zijn voor mij als leek niet al gemakkelijk te volgen (ik weet zo goed als niets van Nietzsche) en die over Nederlandse schrijvers die ik amper heb gelezen zijn voor mij niet zo relevant. Maar de essays over kunst en literatuur in het algemeen vond ik zonder meer zeer  interessant.

Al op pagina 8 kwam ik een prikkelend citaat tegen:

Een essayist is iemand die je dingen vertelt die je niet hoeft te slikken. Hij lokt je een dwingend betoog in om je ruimte te geven. Daar is distantie voor nodig, en daarom is een goede essayist alleen serieus zolang je het als lezer niet zeker weet. Het komt altijd aan op stijl.

Dit is dus, niet voor niks meteen aan het begin, een soort manifest van wat de schrijver voorstaat met deze bundel. Hij komt daar in een verhandeling over kunst in zekere zin op terug:

Het gaat in de kunst altijd om dubbelzinnigheid. Er staat niet wat er staat, je ziet niet wat je ziet, je hoort meer dan wat je hoort en niet elke keer hetzelfde. Elk kunstwerk biedt zich aan voor interpretatie, en die is nooit definitief omdat het kunstwerk nieuwe interpretaties niet uitsluit. (p. 28)

Mooi gezegd. Ik heb zoiets wel eens uit proberen te leggen aan iemand die vond dat Hollywoodfilms kunst zijn omdat ze zo vakkundig gemaakt worden en er zoveel mensen aan werken, maar ik slaagde er niet in hem destijds van het verschil tussen gelaagde kunst en geslaagd amusement te doordringen. Misschien dat ik hem dit opstel eens moet laten lezen.

Doorman heeft een paar stokpaardjes die ook wel een beetje de mijne zijn. Bijvoorbeeld dat we nog steeds gevangen zitten in allerlei clichébeelden uit de Romantiek (de late achttiende en vroege negentiende eeuw) en met name het kitscherige ophemelen van "authenticiteit" in een wat langer stuk over Adolf Loos.

Want wat is die authenticiteit? Het verwijst naar aansluiting bij de natuur, naar het verlangen naar echtheid, een virus dat ons sinds Rouseau niet meer heeft verlaten. Het verwijst naar de traditie, naar het ideaal van 'eerlijk handwerk' en 'natuurlijke' materialen, naar een reeks romantische noties die je net zo goed het toppunt van kunstmatigheid kunt noemen. De natuur is een mythe, een romantische uitvinding. En is het verleden niet juist per definitie voorbij?  (p. 89)

In deze zelfde geest wordt tegenwoordig zelfs iemand als André Hazes, niet meer dan een zanger van afgrijselijke liedjes die zich heeft doodgezopen, als authentiek en dus als geweldig gezien. ("Hij was zo authentiek"). Brr.

In één van de laatste opstellen komen we weer terug bij de dubbelzinnigheid van de kunst, alleen nu in een iets andere context:

Theater- en concertbezoek heeft nog altijd religieuze trekken, en zowel religie als kunst laat ons iets geloven waarvoor geen goede redenen zijn. Alleen is de inhoud van het naar voren gebrachte in de kunst altijd dubbelzinnig, en verrassend en meestal ook onbehaaglijk, wat het van de religieuze ervaring onderscheidt. Religie biedt zekerheid en bevestiging, kunsten geven hooguit het voordeel van de twijfel. (p. 227)

Het allerlaatste opstel, bedoeld als een speels stukje over schrijversblok, detoneert een beetje door zijn flauwigheid, maar de rest van deze bundel is aanbevolen leeskost voor iedereen die geïnteresseerd is in kunst, filosofie en literatuur.En je hoeft het niet overal mee eens te zijn, als het je maar aan het denken zet.