Een vergeten stukje tweede wereldoorlog

Nathacha Appanah
The Last Brother (Mauritius 2007)
Roman, 216 p.
Vertaald uit het Frans door Geoffrey Strachan
Nederlandse titel: De laatste broer


Tweede wereldoorlog, kleine kinderen, Joden - het is bijna een geheid recept voor alweer een tranentrekker over de holocaust, en toch slaagt Nathacha Appanah erin nog iets nieuws toe te voegen aan de literatuur daarover. Want wie weet dat er in de oorlog een heel schip met Joden gevangen werd gezet op Mauritius, dat eilandje middenin de Indische Oceaan? Ik niet. En de hoofdpersoon, destijds een straatarm jongetje van een jaar of negen ook niet. Raj is de middelste zoon van een arbeider op een plantage. Het gezin heeft net genoeg om te overleven, maar dat geldt ook voor de andere gezinnen in het dorpje. De vader van Raj verdrinkt een groot deel van zijn geld en leeft de frustraties over zijn leven in de marge van het bestaan met geweld uit uit op zijn vrouw en kinderen, maar Raj weet van geen ander bestaan.

I did not feel I was any more unhappy than the others, my universe began and ended there. To me, this was how the world was, with fathers who worked from dawn till dusk, came home drunk and bullied their families. 

En bovendien heeft hij zijn geliefde broers, de een een beetje ouder en de ander een beetje jonger. Dat er ver weg een wereldoorlog raast, daar hebben hij en zijn broers geen enkele weet van.

Mauritius lijkt een lieflijk bounty-eiland met wuivende palmen en witte stranden, maar het tropische klimaat met zijn extreme grillen en aardverschuivingen en cyclonen is steeds een bedreiging. Het precaire bestaan van dit gezin wordt er bijna door vernietigd, waarna ze verhuizen naar een groter dorp waar de vader bewaker in een kamp wordt en Raj tot zijn vreugde het Joodse jongetje David ontmoet, alhoewel hij geen flauw idee heeft wat het woord "Joods" betekent. Raj en David herkennen in elkaar een zielsverwant: ze zijn allebei eenzame jongetjes die meer hebben meegemaakt dan goed voor ze is op deze leeftijd, vooral David.

From his life as a solitary, a deported Jew, an orphan, a prisoner, a child deprived of childhood, a child with too good and close an acquaintance with death, David had, I believe, learned to cease to exist, to forget he had a heart that could do anything other than weep, arms, legs to run with and such a sweet face that one could do nothing but cherish it.

Het verhaal wordt verteld door Raj als hij een oude man van 70 is. Hij wordt gekweld door het verleden, maar door wat precies komt pas heel geleidelijk aan het licht. Het terugblikken van Raj geeft een extra laag en lading aan het verhaal. Dat is nu niet slechts het verhaal van een arm, onwetend jongetje, maar ervaringen die in het perspectief van latere wetenschap worden geplaatst en Raj hebben veranderd. De toon is elegisch maar ook ingetogen. Wat daardoor gemakkelijk een sentimentele smartlap had kunnen zijn, wordt een aangrijpend klaaglied.

Raj heeft geen medelijden met zichzelf, maar kan zichzelf niet vergeven dat hij zo weinig oog had voor hoe het met David was gesteld. Maar ook Raj was slechts een kind en daarom besluit hij na na 60 jaar:

I must be forgiven now. All this, and especially what follows, has been with me for so long. It has all been fermenting amid other memories and the time to speak of them is now or never, I cannot shirk it once again. I am frightened, I am seventy and my memory frightens me! What I want is to tell precisely what happened, it is the least I can do for David, I want to tell what matters, I want finally to put him at the centre of this story, I want him to be an individual, to have space to speak of his grief, his sorrow, yet David never talked about these things, he had not learned to think about himself, to say, as I could: I miss my brothers, I’m cold in the forest, I’m afraid, I want to go home to my mother.

Dit verhaal gaat niet over zelfmedelijden, maar over mededogen. Het gaat over wat onwetendheid aan kan richten en over wat mensen elkaar kunnen aandoen. Raj stijgt op zijn zeventigste boven zichzelf uit en tilt daarmee ook dit verhaal naar een hoger niveau. Het is één van mooiste, aangrijpendste boeken die ik de laatste tijd heb gelezen.