Nieuwe rijken in turbulente tijden

Helen Castor, Blood and Roses: One Family's Struggle and Triumph During the Tumultuous Wars of the Roses (GB 2006)
Geschiedenis, 370 pp.


In de veertiende eeuw heerste in Europa een gruwelijke pestepidemie. Hele dorpen werden weggevaagd, het platteland ontvolkte, de ellende was werkelijk niet te overzien. Maar in Engeland had de epidemie ook een onvoorzien gunstig gevolg. Arbeidskracht werd plotseling schaars en daardoor waardevol, en het feodale stelsel met zijn lijfeigenen stortte ineen. Voor het eerst waren eenvoudige boeren in staat om met hun eigen arbeid veel geld te verdienen. Omdat macht en aanzien in die tijd nog steeds alleen te verkrijgen was door grootgrondbezitter te worden kochten de nieuwe rijke boeren landgoederen op van verarmde adellijke families.  De adel verzette zich hier met hand en tand  tegen en was ook niet te beroerd om daarbij intimidatie of zelfs grof geweld te gebruiken. Zij waren gewend dat landgoederen vererfden, niet dat ze in handen kwamen van lieden die een generatie eerder nog achter de ploeg hadden gelopen. Macht en aanzien geeft men na 300 jaar feodalisme niet zomaar op aan een stelletje nieuwe rijken.

Zulke nieuwe rijken waren de Pastons in de vijftiende eeuw. Clement Paston, die afkomstig was uit een gewone boerenfamilie en in het zweet zijns aanschijns het land had bewerkt, had door keihard werken en een slim huwelijk zoveel geld vergaard dat hij zijn zoon een goede rechtenopleiding kon geven en bij zijn dood in 1419 meerdere landgoederen bezat. Dat op zich is allemaal al opmerkelijk genoeg, maar niet uniek. Wel uniek is het feit dat de Pastons ijverige brievenschrijvers waren en dat die brieven door stom toeval ergens op een stoffige zolder bewaard zijn gebleven, waar ze enkele eeuwen later werden ontdekt door iemand die er wonder boven wonder de waarde van inzag en ze liet uitgeven.

Eén van de brieven: een Valentijnsepistel uit 1477 van
Margery Brewes aan haar verloofde John Paston

Nu zijn de brieven geschreven in Middelengels, de taal van die tijd, die aanzienlijk afwijkt van het huidige Engels en niet bepaald gemakkelijk wegleest. Bovendien zullen de meeste lezers de historische achtergrond niet voldoende kunnen duiden, terwijl die juist essentieel is voor een goed begrip van de brieven. Gelukkig is Helen Castor, van de universiteit van Cambridge, tien jaar met de brieven in de weer geweest, en weet ze niet alleen alles van de vijftiende eeuw in Engeland, maar heeft ze ook nog eens een toegankelijke schrijfstijl, waardoor dit geschiedenisboek bij tijden bijna als een spannende roman leest.

Het leven van drie generaties Pastons (de nazaten van Clement) speelt zich af in één van de meest turbulente tijden uit de Engelse geschiedenis, die van de Rozenoorlogen, toen twee rivaliserende dynastieën van het Engelse koningshuis voortdurend om de macht streden en die macht steeds weer in andere handen viel. Dan weer had het huis van Lancaster de touwtjes in handen en dan weer het huis van York. Elk huis werd gesteund door families van machtige aristocraten, die dat uiteraard niet uit idealisme deden, maar om er zelf beter van te worden.

De middeleeuwse parochiekerk van Paston,
het dorp waaraan de familie haar achternaam ontleende

En hier komen we weer bij de Pastons, met hun gekochte landgoederen. Ze hadden deze steeds op eerlijke wijze verworven, maar de nazaten van de in liquiditeitsproblemen geraakte verkopers hadden daar vaak geen boodschap aan en schrokken er niet voor terug om het verkochte landgoed met een legertje aanhangers te bezetten, de rechtmatige bewoners weg te jagen en zelf de pachtgelden te innen. Er was wel degelijk een rechtssysteem in de vijftiende eeuw, maar dat functioneerde gebrekkig. Ten eerste was er geen politiemacht om een vonnis af te dwingen, ten tweede was dit zwaar gecentraliseerde systeem erg afhankelijk van een sterke koning, die er nu juist steeds niet was, en ten derde draaide veel om invloedrijke patronen. Wie de juiste graaf of hertog als patroon had, zat vaak wel goed. Het probleem daarmee was echter dat met het aanhoudend fluctuerende machtscentrum de patroon die vorige week nog oppermachtig was, zojuist gevangen gezet kon zijn in de Tower of het Kanaal over gevlucht naar Frankrijk of gewoon een kopje kleiner gemaakt.

Hier gaan de brieven van de Pastonfamilie vooral over: over hoe hun pas verworven bezit en rijkdom aan één stuk door bedreigd werden en hoe ze op allerlei fronten (juridisch maar ook fysiek) verbeten doorvochten om het te behouden en het uit te breiden. In Norfolk, waar ze woonden, waren ze een aanzienlijke familie geworden, maar in het grotere geheel van de Rozenoorlogen waren ze hele kleine radertjes en werden ze telkens weer bijna, maar nooit helemaal, onder de voet gelopen. De Pastons en de rijke erfdochters die ze huwden komen daarbij voor het merendeel naar voren als keiharde werkers en vechters, als materialistisch en door-en-door zakelijk en daarom niet altijd even sympathiek. Maar de tijden waren er ook naar:

The reality was that disputes - even bitter and violent disputes, mobilising scores of armed men in defence of contested property rights - were a fact of life in such an intensely competitive and mobile society. (p. 11)

Helen Castor heeft een geweldig geschiedenisboek afgeleverd. Het wel en wee van de Pastons wordt spannend en levendig en met oog voor menselijk detail neergezet, maar daarnaast slaagt ze erin om een helder beeld te geven van een buitengewoon verwarrende tijd. En als vastgoedjurist was ik tenslotte gefascineerd door het wel heel andere rechtssysteem waarbinnen de Pastons moesten opereren om hun landgoederen veilig te stellen. Kortom, zoals een professionele recensent het stelde: "popular history at its best".
_____________________________________________

Voor wie meer wil weten over de Pastons en hun brieven:

• het verhaal van de voornaamste generaties op BBC History
• het Wikipedia-artikel over de brieven
• en vooral heel mooi: links naar de tekst van de brieven en achtergrondartikelen op Luminarium