Van de Griekse filosofen naar de kerkvaders

Charles Freeman,
The Closing of the Western Mind: The Rise of Faith and the Fall of Reason (GB 2002)
Geschiedenis, 343 pp.


Dit boek opent met twee citaten: één van Euripides uit de 5de eeuw vC en één van kerkvader Augustinus, bijna 1000 jaar later. Euripides prijst de onderzoekende geest, Augustinus ziet de wens om uit te vinden hoe de wereld inelkaar ziet als zondig. Freeman laat zien wat er in de tussenliggende eeuwen gebeurde. Hij begint met de eerste wetenschappelijke denkers in Griekenland: mannen die niet de openbaring zagen als een bron van kennis, maar de rede gecombineerd met empirisch onderzoek. Met de komst van het christendom veranderde dit heel geleidelijk.

Wat ik met name boeiend vond, was wat hierop volgde, namelijk de uitstippeling van de bronnen van de Christelijke theologie: de diverse evangelieën, de geschriften van kerkvaders zoals Augustinus en Hiëronymus en bovenal de vroegste en invloedrijkste bron van allemaal, de brieven van de apostel Paulus. Paulus, die niet alleen een pessimistisch wereldbeeld en een afkeer van sex had, was ook de eerste die zich expliciet tegen de ratio en de Griekse filosofie keerde.

Freeman ziet de opkomst van het Christendom in de eeuwen daarna vooral als een gevolg van het feit dat de Christelijke gemeenschappen uitstekend georganiseerd waren en dat keizer Constantijn in de vierde eeuw hun bisschoppen zag als bondgenoten die hem konden helpen de eenheid te bewaren in zijn uiteenvallende keizerrijk. Wat overigens tegenviel, want er werd vervolgens voortdurend geruzied over wat orthodoxie was - en welke stroming dus belastingvrijstelling kreeg.

Op een gegeven moment werd het Christendom staatsgodsdienst en was het gedaan met de oude goden en de oude vrijheden. Kritisch denken, debat en onderzoek werden gezien als verkeerd. Alles wat een mens moest weten stond immers in de bijbel en meer kennis dan dat was onnodig en gevaarlijk. Alleen monniken en priesters hoefden nog maar te kunnen lezen en schrijven. De Griekse wetenschappelijke traditie bloedde dood in het westen. Pas in de twaalfde eeuw, met de opkomst van de universiteiten en in de figuur van Thomas Aquinas, zouden de rede en het kritisch onderzoek weer heel geleidelijk in ere hersteld worden.

Vanuit christelijke hoek, en met name in de VS, is dit boek heftig bekritiseerd. Geheel onterecht, volgens mij, want het boek is veel evenwichtiger dan het in deze aanvallen wordt voorgesteld. Toen ik ze las, kreeg ik het idee dat de schrijvers ervan een volledig ander boek hadden gelezen, zo verwrongen werd het door hen weergegeven. Kennelijk krijgen sommige mensen een rood waas voor de ogen als ze menen dat hun godsdienst wordt aangevallen en kunnen ze vervolgens niet helder meer zien.

Waar trouwens iedereen het over eens is, is dat dit boek buitengewoon boeiend en buitengewoon leesbaar is geschreven. Zelf heb ik het niet alleen met veel plezier gelezen, maar ik heb er ook bijzonder veel uit opgestoken, met name over de eerste vier eeuwen van het Christendom. Inmiddels heb ik ook één de eerdere boeken van deze schrijver besteld: The Greek Achievement: The Foundation of the Western World. Hopelijk is het net zo uitstekend als The Closing of the Western Mind.