Reis naar het einde van de wereld

W.F. Hermans,
Nooit meer slapen (Nl, 1966)
Roman, 316 pp.
26 januari 2009


Ik weet dat het schandalig is dat ik nog nooit iets van Hermans had gelezen, maar ik heb nu eenmaal Engelse literatuur gestudeerd en daar liggen al 32 jaar mijn prioriteiten. Gelukkig heb ik mij onlangs laten overhalen (door een blogger uit Schotland nota bene!) om Nooit meer slapen uit de kast te halen en dat werd tijd ook, want dit is een dijk van een boek.

Van te voren wist ik dat dit boek in de het hoge noorden van Noorwegen speelt en dat de hoofdpersoon wordt geteisterd door slapeloosheid en muggen, maar ik wist niet dat het ook heel geestig is. Aanvankelijk vond ik het eerlijk gezegd een beetje flauw. Onze jonge hoofdpersoon Alfred trekt, niet al te goed voorbereid, voor geologisch onderzoek naar Noorwegen, met een aanbeveling van zijn hoogleraar. Deze aanbeveling levert spijtig genoeg niet de voor het onderzoek essentiële luchtfoto's op, maar wel een lichtelijk Kafkaëske omzwerving, zodat Alfred uiteindelijk zonder foto's en met enige vertraging in zijn onderzoeksgebied aankomt en zijn drie Noorse metgezellen ontmoet. En daar begon het boek voor mij echt goed op gang te komen.

Alfred is vastbesloten de wetenschappelijke belofte in te lossen die zijn vader, door een fataal ongeluk op jonge leeftijd, nooit waar heeft kunnen maken. Hij gaat een briljant promotieonderzoek doen en gaat een briljant hoogleraar worden. Alles hangt nu af van de spectaculaire vondsten die hij de komende weken gaat doen, maar dat is een kwestie van goed observeren, want Alfred is een slimme wetenschapper. Dit in tegenstelling tot zijn zusje, die zo stom is om in god te geloven, maar hem wel een prachtig kompas cadeau heeft gedaan - het enige fatsoenlijke stuk uitrusting dat hij bij zich heeft.

Maar zoals dat gaat bij mensen die voor het eerst de wildernis intrekken, wordt Alfred steeds vaker en steeds harder met zijn eigen beperkingen en onwetendheid geconfronteerd. De drie Noren zijn ervaren rugzaktrekkers en bergwandelaars, Alfred is een onervaren kluns uit het platte Nederland, die het uitsluitend van zijn doorzettingsvermogen moet hebben, zo blijkt al gauw. Zelfs het dure kompas van zijn gelovige zusje helpt hem uiteindelijk niet meer. Zijn camera gaat kapot. Alfred raakt richtingloos en ziet niet meer goed. Maar hij gaat wel voor het eerst serieus nadenken over wat het leven nu echt inhoudt, wat waarheid betekent, wat de rol van de mens in het heelal is, wie hij is en wat hij wil. Zijn idee dat je alles kunt bereiken als je maar hard genoeg wil, verdampt volledig:

"Op dit moment gaat een tipje van de sluier omhoog die over het hele leven ligt: dat ik altijd en in alles weerloos, machteloos en vervangbaar als een atoom ben en dat alle bewustzijn, alle wil, hoop en vrees alleen maar manifestaties zijn van het mechanisme waarvolgens de menselijke moleculen zich bewegen in de peilloze kosmische materiedamp." (p. 227)

Op de terugreis is hij, na een barre tocht, een ander mens geworden. Geen onervaren student meer, maar een volwassen man - gedesillusioneerd, maar ook vastbesloten om door te gaan, want:

"... wat dan? Wat had ik anders moeten doen? Toch fluitist worden? Hoe zal ik er ooit achter komen? Niemand kan tweemaal op hetzelfde punt beginnen. elk experiment dat niet herhaald kan worden, is helemaal geen experiment. Niemand kan met zijn leven experimenteren. Niemand hoeft zich te verwijten dat hij in den blinde leeft." (p. 315)

Pessimistisch? Ik mag Hermans' wat illusieloze maar eerlijke visie op het leven wel, zeker als hij die zo interessant en met humor vorm geeft als in dit boek. Hij vermengt in Nooit meer slapen op sublieme wijze metafysische overdenkingen met fysiek ongemak, wetenschappelijke overpeinzingen met ironische gebeurtenissen, tragedie met komedie - net het leven zelf. Een grootse roman.