Lezen als tegendraadse actie

Alan Bennett,
The Uncommon Reader (GB 2006)
Novelle, 122 pp.
Nederlandse titel: De ongewone lezer


Het is allemaal de schuld van de hondjes. Als die niet zo tekeer waren gegaan tegen de bibliobus bij de paleiskeukens, dan had Queen Elizabeth zich nooit verplicht gevoeld om uit beleefdheid een boek te lenen en had ze nooit de geneugten van het lezen ontdekt.

Dit boek is duidelijk amusante fictie - voor zover bekend heeft QE II niet de minste interesse voor boeken - maar het is in de eerste plaats een lofrede op het lezen. Iedere fanatieke lezer (d.w.z. iedereen die een paniekaanval krijgt bij het idee alleen al van een treinreis zonder boek) zal opgetogen meeleven met Elizabeths metamorfose van filistijn tot leesverslaafde. Alles is zo herkenbaar: de aandrang om altijd en overal een boek mee naar toe te slepen, de wens om de dagelijkse plichten zo gauw mogelijk achter de rug te hebben om verder te kunnen gaan met lezen, het besef dat hoe meer je leest hoe meer boeken je ontdekt die je ook nog wilt lezen.

Het grappige schuilt hem hier natuurlijk in de bijzondere positie van Elizabeth. Haar hele leven heeft ze zonder tegenzin haar plicht gedaan, simpelweg omdat ze zich niets anders voor kon stellen. Ze is overal op de wereld geweest en heeft iedereen ontmoet, maar door de boeken die ze leest, gaat die wereld nu eindelijk pas echt voor haar open. Van Jane Austen snapt ze eerst niks, want die schrijft over hele subtiele klasseverschillen die Elizabeth vanaf haar verheven positie alleen met een telescoop vaagjes kan ontwaren, maar na een tijdje gaat ze daar ook wat van begrijpen. Ze begint zichzelf vragen te stellen: leest ze omdat het haar plicht is om meer van de wereld om haar heen te begrijpen of voor plezier? Keukenhulp Norman weet het wel: zijn lezen is "purely for pleasure, not enlightenment, though part of the pleasure was the enlightenment, he could see that. But duty did not come into it."(p. 31) Elizabeth weet het nog niet.

Prins Philip vindt het in ieder geval maar niks.

"[...] passing her bedroom that night clutching his hot-water bottle, the duke heard her laugh out loud. He put his head round the door. 'All right, old girl?
'Of course. I'm reading.'
'Again?' And he went off, shaking his head." (p. 14)

De voorspelbare Elizabeth die met haar onderdanen en bevriende staatshoofden over onbenulligheidjes babbelde, vraagt nu ineens aan iedereen wat hij of zij aan het lezen is. Het personeel, vooral haar privé-secretaris Sir Kevin (een omhooggevallen Nieuwzeelander), probeert haar stiekem dwars te zitten door boeken te laten verdwijnen, maar Elizabeth trekt zich daar weinig van aan en gaat onverdroten door met lezen, aantekeningen maken en boeken bediscussiëren. Zo wordt lezen voor Elizabeth een subversieve daad, net zoals pleasure en enlightenment vroeger ook voor de gewone man al gevaarlijk werden geacht.

Alan Bennett heeft in een heel klein boekje (122 pagina's, grote letters) een verrukkelijk verhaal neergezet, waar het regelmatig hardop grinniken is en waarin elke leesfanaat zichzelf met een zucht van genot bevestigd zal zien.