Een onontkoombare moord

Doris Lessing,
The Grass Is Singing (1950)
Roman, 206 pp.
Nederlandse titel: Het zingende gras
Herlezing


Dit boek begint met het einde: Mary, vrouw van een blanke boer in zuidelijk Afrika, is vermoord door haar zwarte bediende Moses. Moses wordt afgevoerd in boeien, echtgenoot Dick is alleen nog in staat onsamenhangend te brabbelen. De rest van de roman laat zien hoe het zover kon komen. Van spanning over de afloop is in dit boek dus geen moment sprake; wel creëert Lessing door deze opzet een sterk gevoel van een onafwendbaar noodlot dat zich met een steeds grotere onvermijdelijkheid voltrekt.

Centraal in deze roman staat Mary, de vermoorde vrouw. Ze heeft een ongelukkige jeugd dankzij een drinkende vader en een moeder in de martelaarsrol, maar daarna vindt Mary haar draai. Ze geniet van kostschool en is daarna helemaal op haar plaats als efficiënte secretaresse in de stad, met mannen die haar mee uit nemen, maar die ze verder op veilige afstand weet te houden. Mary is gelukkig en is zich zalig onbewust van het feit dat ze op haar dertigste nog steeds bezig is een jong meisje te zijn. Totdat ze per ongeluk hoort hoe mensen over haar praten en ze wordt overvallen door zelfbewustzijn. Vanaf dat moment weet je dat het mis gaat.

Mary raakt verstrikt in een huwelijk met een boer, waarin geen van beide partners bij machte is om er iets van te maken. Erger nog is dat Mary dol wordt van de hitte en het onvergeeflijke landschap (iets dat Lessing bijna voelbaar tot leven brengt) en niet in staat is om met het zwarte personeel om te gaan.

She was afraid of them, of course. Every woman in South Africa is brought up to be. In her childhood she had been forbidden to walk out alone, and when she had asked why, she had been told in the furtive, lowered, but matter-of-fact voice she associated with her mother, that they were nasty and might do horrible things to her. (p. 59)

Zelfs de jonge Tony die net uit Engeland is overgekomen en vindt dat hij er verlichte ideeën op na houdt, is voordat hij het land binnenkomt al doortrokken van racisme:

(...) he had met a doctor on the boat coming out, with years of experience in a country district, who had told him he would be surprised to know the number of white women who had relations with black men. Tony felt all the while that he would be surprised: he felt it would rather be like having a relation with an animal (p. 186).

Elke persoonlijke relatie, waarbij de blanke erkent dat de zwarte een menselijk wezen is, is gevaarlijk. Niet alleen voor de persoon zelf, maar net zo goed voor de hele blanke gemeenschap. Want de 'blanke beschaving'

will never, never admit that a white person, and most particularly a woman, can have a human relationship, whether for good or for evil, with a black person. For once it admits that, it crashes, and nothing can save it. (p. 26)

En daarom moet er te allen tijde een keiharde lijn getrokken worden:

(...) when a white man in Africa by accident looks into the eyes of a native and sees the human being (which it is his chief preoccupation to avoid), his sense of guilt, which he denies, fumes up in resentment and he brings down the whip. (p. 144)

Dit dunne boek, Lessings debuut, heeft verrassend veel te melden. Het is een analyse van een ongelukkig huwelijk, een bijna tastbare beschrijving van een claustrofobisch leven in een als vijandig ervaren omgeving, en (vooral) een aanklacht tegen racisme en kolonialisme. Lessing maakt duidelijk dat de overheersing van de blanken is gebaseerd op een ontkenning van de menselijkheid van de zwarten, maar preekt niet. Ze laat de personages en de gebeurtenissen voor zichzelf spreken en laat het oordeel over aan de lezer, waarbij ik overigens vermoed dat dat oordeel net zo onontkoombaar is als het noodlot dat zich in dit boek voltrekt. Geen bijzonder vrolijk boek, wel bijzonder goed.