Mythisch realisme in Israël

Meir Shalev,
Russische roman (Israel 1989)
Vertaald door Ruben Verhasselt
Roman, 477 pp.


Dit is zó'n weelderig, uitbundig en origineel boek, dat ik niet goed weet waar ik moet beginnen met er iets over te zeggen. Eh, eerst dan maar dat er geen duidelijk verhaal is - of liever, er zijn heel veel verhalen, die in volstrekt willekeurige volgorde worden verteld, alsof iemand ze uit een grote grabbelton haalt, half voorleest en dan weer teruggooit, om ze later, als ze weer opduiken, af te maken.

In ieder geval is er wel één verteller en één plaats van handeling. Verteller is Baruch Mirkin, luistervink en begrafenisondernemer, en de plaats is het dorp in Israël dat door zijn Oekraïense grootouders en hun socialistische kameraden is gesticht in de vroege twintigste eeuw, toen Israël nog Palestina was. Baruch kijkt terug, put uit de herinneringen van de grootvader die hem opvoedde, van de stokoude onderwijzer die hem liefde voor de natuur bijbracht, van zijn eeuwig fronsende oom Abraham en de andere oude mensen die het begin van de nederzetting hebben meegemaakt.

Godsdienst of zionisme speelde geen rol in het dorp. De pioniers waren seculiere boeren die met keihard werken het moeras drooglegden, boomgaarden plantten en graan zaaiden. Ze brachten het dorp tot bloei, vochten onderlinge ruzies uit, gingen soms op akelige wijze dood en werden door Baruch begraven. Klinkt dit tot nu als een ernstig boek? Ik geloof het wel, maar dat is het niet. Shalev is een unieke schrijver. Sommigen verwijzen naar aanleiding van dit boek naar het magisch realisme van Garcia Marquéz in Honderd jaar eenzaamheid, maar dat is niet terecht. Dit boek heeft eerder wat ik hier maar noem 'legendarisch realisme' of 'mythisch realisme' en dat is wat het zo'n genot maakt om te lezen.

En wat bedoel ik daar nou mee? Dit: het dorp bestaat nog maar drie generaties, maar de vroege gebeurtenissen en de belevenissen van de pioniers zijn nu al opgeblazen tot legendarische en mythische proporties. Zo liep Baruchs verdwenen oom Efraim altijd met een enorme stier op zijn nek. Grootvaders oude kameraad Zajtser, die op zondag altijd alleen uit wandelen gaat en een hekel heeft aan vergaderen, blijkt halverwege het boek een muildier te zijn. Pelikanen brengen brieven uit de Oekraïne - tenminste volgens sommige mensen. De gruwelijke, levensgevaarlijke, door malariamuggen geteisterde moerassen die de pioniers met zoveel moeite drooglegden, waren volgens een modern tijdschriftartikel niet meer dan kleine plukjes zompig land, wat bij de plaatselijke geschiedschrijver zoveel woede opwekt dat hij alles in het werkt stelt om zo'n heldhaftig moeras te herscheppen. Alles en iedereen is net een beetje overdreven, maar gelukkig op een manier die tegelijkertijd terloops en humoristisch is. Shalev weet met deze opzet zowel regelmatig een glimlach als ook ontroering op te wekken.

Een mooi voorbeeld van zijn schrijfstijl (hulde voor de fantastisch vertaling door Ruben Verhasselt):

Het bejaardenhuis was oorspronkelijk alleen gebouwd voor onze oudjes, uit het dorp en uit de kibboets. Zodra ze er introkken, belegden ze een vergadering, smeten de bezigheidstherapeuten de kralen en de breinaalden in het gezicht en liepen de mooie tuin in. Met stijve, trillende handen rukten ze de gele rozenstuiken en de lichtblauwe mannentrouw uit de perken en zaaiden en pootten er bietjes, paprika's, kool en lenteuitjes. Luidkeels zingend legden ze de goudvisvijver droog en draineerden het water voor de irrigatie. (p. 166)

Er valt van alles over deze roman te melden, over de relatie van de pioniers met de aarde, over al dan niet verkwanselde idealen, over de kleurrijke en aandoenlijk gemankeerde personages, over de dierensymboliek - maar dan wordt deze bespreking veel te lang. In ieder geval kan ik dit boek warm aanbevelen aan iedereen die wat extra moeite wil doen en geen traditioneel verhaal hoeft: Russische roman is een groot plezier om te lezen en nodigt uit tot veel terugbladeren en na mijmeren.