Apen staan dichter bij ons dan we denken

Sue Savage-Rumbaugh & Roger Lewin, 

Kanzi: The Ape at the Brink of the Human Mind (VS 1994)

Psycholinguistiek, 282 pp.
Niet in het Nederlands beschikbaar


Apen kunnen niet praten. Ze hebben er niet de juiste keel en mond voor. Maar wil dat ook zeggen dat ze helemaal niks van taal snappen? Chimpansees en mensen zijn zo nauw verwant dat ze voor 98% hetzelfde DNA hebben; ze stammen van dezelfde recente gemeenschappelijke voorouder af en het is helemaal niet zo gek om ervan uit te gaan dat ons taalvermogen niet plotseling uit de lucht is komen te vallen, maar dat het in rudimentaire vorm al aanwezig was toen we nog als aapachtigen door het Afrikaanse oerwoud slingerden en dat daarom ook onze naaste verwanten de chimpansees over zoiets beschikten. Dit is de hypothese die psycholoog Sue Savage-Rumbaugh heeft onderzocht en waarover ze samen met wetenschapsjournalist Roger Lewin dit fascinerende boek heeft geschreven.
Savage-Rumbaugh was er al in geslaagd om twee chimpansees woorden te leren op een elektronisch toetsenbord met pictogrammen, toen ze op het idee kwam om ook eens met bonobo's (een bedreigde mensaapsoort uit Congo; klemtoon op de tweede lettergreep) te gaan werken. Aldus geschiedde. Door toeval ontdekte ze vervolgens dat ze haar onderzoek tot nu toe eigenlijk  verkeerd had aangepakt. De bonobo die ze probeerde te onderwijzen maakte weinig vooruitgang, maar zij had een baby (Kanzi), die tot ieders verbazing spelenderwijs, zonder dat iemand hem bewust iets geleerd had, werkelijk van alles had opgepikt - alleen door uit eigen interesse te luisteren en goed op te letten. Savage-Rumbaugh realiseerde zich dat ze haar apen taal moest leren op een hele andere manier, één die veel meer de wijze benadert waarop een klein mensenkind als vanzelf taal oppikt:

• het "onderwijs" moet spelenderwijs gaan; stel de aap bloot aan een omgeving rijk aan taal en laat hem daar zelf uit halen wat hij interessant vindt; motivatie is alles;
  
• het aanleren moet op zo jong mogelijke leeftijd gebeuren;
• en vooral: begrijpen en verstaan van woorden komt vóór het reproduceren van woorden, ofwel het aanleren van taal moet beginnen met luisteren.

De methode was een groot succes. Kanzi heeft nu een vocabulaire van 500 woorden, begrijpt wat er tegen hem gezegd wordt en is goed in staat om zijn eigen wensen kenbaar te maken. Hij beheerst geen taal zoals wij die kennen, met ingewikkelde syntax waarmee eindeloos complexe zinnen gemaakt kan worden. Maar hij kan wel veel meer dan men een jaar of dertig geleden voor mogelijk hield.

Het eerste deel van het boek beschrijft het taalonderzoek dat Savage-Rumbaugh met apen deed en de weerstand en skepsis die ze lange tijd ontmoette in de wetenschappelijk wereld. Apen konden immers alleen maar imiteren, zonder dat ze enig benul hadden van wat ze deden. Inmiddels denkt men daar gelukkig genuanceerder over. Maar Savage-Rumbaugh gaat verder. Zo observeert ze dat apen die met woorden met elkaar kunnen communiceren ook anders met elkaar omgaan: ze moeten luisteren naar elkaar en dat heeft weer implicaties voor de sociale interactie, die aandachtiger wordt. Ook zijn deze apen nu in staat aan te geven wat ze van plan zijn te gaan doen en daardoor kunnen ze gecoördineerd te werk gaan. Ze delen bepaalde activiteiten, xzoals eten, die ze daarvoor op hun eentje uitoefenden. Mogelijk dat een dergelijke omslag ook lang geleden bij onze voorouders heeft plaats gevonden en dezelfde veranderingen in sociaal gedrag teweegbracht. Interessant idee. Op die manier zou taal van ons extra sociale wezens hebben gemaakt.

Savage-Rumbaugh paste haar leermethode ook toe op ernstig achtergebleven jongeren en zelfs hier had ze succes, hoewel deze leerlingen al in de puberteit waren. En ook hier lijkt het erop dat het aanleren en begrijpen van taal tegelijkertijd extra sociale vaardigheid ontwikkelt.

I see a similar pattern of transformed behavior in language-trained apes, who appear to be more refelctive, attentive, and sensitive with communications with humans. This is strong evidence, I believe, for the evolutionary continuity of the mental substrate between apes and humans. (p. 193)

Chimpansees en bonobo's zijn onze naaste verwanten en we hebben waarschijnlijk meer met elkaar gemeen dan we denken. Vanuit een evolutionair persepctief kunnen we daarom veel van deze mensapen leren over onze eigen ontwikkeling; niet alleen op het gebied van taal en sociale vaardigheden, maar ook op nadere gebieden. Zo heeft een specialist op het gebied van de allervroegste stenen werktuigen Kanzi geleerd om stenen "messen" te maken en ook uit dat proces blijken interessante conclusies getrokken te kunnen worden over hoe onze eigen voorouders mogelijkerwijs geleerd hebben om vuistbijlen en dergelijke te maken - iets dat moeilijker is dan het lijkt. Het schijnt bovendien dat het taalvermogen en de fijne motoriek die nodig is voor het maken van stenen werktuigen in de hersenen een zekere overlap vertonen.

Hoewel dit boek al uit 1994 stamt, is het nog steeds fascinerend om te lezen wat we van een bonobo als Kanzi over onszelf kunnen leren. Als we daar voor open staan, tenminste. Veel mensen willen het liefst een zo hoog mogelijke muur opwerpen tussen onszelf en de rest van de dierenwereld, want alleen door de mens op een onbereikbaar hoog voetstuk te plaatsen kunnen we jegens onszelf verantwoorden dat wij ons de Aarde hebben toegeëigend en alle andere wezens daarop behandelen als gebruiksvoorwerpen. "Humans are African apes, of an usual kind" (p. 280), zegt Savage-Rumbaugh terecht en een beetje meer bescheidenheid zou de mens beslist sieren.

Wie graag kennis wil maken met de buitengewoon charmante Kanzi, kan terecht op de website van de Great Ape Trust of Iowa en hieronder is een filmpje van Kanzi en Sue Savage-Rumbaugh in actie.