Even op en neer naar Rome, 800 jaar geleden

Dick E.H. de Boer, Emo's reis: een historisch culturele ontdekkingstocht door Europa in 1212 (Nl 2011)
Geschiedenis, 496 pp.



In Rome ben je tegenwoordig in een oogwenk, zelfs vanuit het ont-zet-tend verre Groningse platteland. Een paar uur in de trein naar Schiphol, even in het vliegtuig, en presto: 's middags kun je al aan de espresso zitten bij de Trevifontein of naar de paus wuiven. Heel normaal, maar we staan er zelden bij stil hoe bijzonder dat is; dat nog niet zo lang geleden een reis naar Rome in etappes van 30 à 35 kilometer per dag plaats vond en dat je maanden onderweg was, of je nu te voet of te paard reisde.

Een tripje van acht maanden
In het jaar 1211, toen de Groninger Ommelanden nog deel van Friesland uitmaakten, kreeg Emo, de abt van het kersverse kloostertje in Wittewierum, een conflict met een plaatselijke edelman en diens beschermheer de Bisschop van Münster. Zij hadden hem het kerkje afgenomen dat geheel rechtsgeldig aan zijn klooster was geschonken. Voor Emo, een erudiete en bereisde Fries die in Oxford, Parijs en Orléans had gestudeerd, zat er toen niets anders op dan het hogerop te zoeken en gerechtigheid te vragen bij de paus. Samen met een goede vriend vertrok hij op 9 november 1211 vanuit zijn klooster naar het zuiden. Geen al te geschikte tijd, want het betekende dat hij middenin de winter een ijselijke en hachelijke doorkruising van de Alpen moest ondernemen, maar er was haast bij en Emo wilde geen tijd verliezen. De reis zou uiteindelijk goed aflopen, maar het zou tot juli volgend jaar duren voordat het tweetal weer thuis was.

Onveiligheid en onrust
Het begin van de dertiende eeuw was een roerige en soms ook gevaarlijke tijd. Er was grote politieke onrust vanwege twee machtsblokken die letterlijk met alle geweld allebei hun eigen Duitse keizer wilden leveren, en ook in andere opzichten was dit een dynamische periode. Overal werden koortsachtig kloostertjes uit de grond gestampt en kerken gebouwd, uitgebreid of verbouwd. De Gotiek was dé moderne bouwstijl, de Romaanse stijl begon op zijn einde te lopen en in kunsthistorisch opzicht was dit een belangrijke overgangsperiode. De kloosterwereld was in beroering door hervormingsbewegingen: de sobere, hardwerkende cisterciënzers en premonstratenzers (zoals Emo) waren al een tijdje erg succesvol en in deze zelfde periode was Franciscus van Assissi bezig pauselijke erkenning te zoeken voor zijn splinternieuwe bedelorde. Er werden kruistochten op touw gezet tegen de moslims in Spanje, maar ook tegen de Albigenzer 'ketters' in Zuid-Frankrijk.

Prachtige plaatjes
Het bijzondere aan Emo's reis is dat hij er later een verslag van heeft opgenomen in de kroniek van zijn klooster. Het is een tamelijk summier verslag met alleen de voornaamste plaatsen die aangedaan werden, maar toch voldoende om de reis redelijk gedetailleerd te reconstrueren - als je tenminste weet hoe Europa er 800 jaar geleden bij lag. Emeritus hoogleraar mediëvistiek Dick de Boer weet dat en heeft een heel bijzonder geschiedenisboek c.q. reisverhaal c.q. kunsthistorische handleiding geschreven, waar ook de rijke illustraties en unieke vormgeving veel lof verdienen (zie hiernaast voor een voorbeeld van hoe de pagina's opgemaakt zijn). De Boer fietste de hele route langs en maakte foto's van wat hij onderweg nog aan middeleeuwse sporen tegenkwam. Van dag tot dat beschrijft en illustreert hij het landschap waar Emo en zijn compagnon doortrokken. Dat is overigens overwegend een religieus landschap, met beschrijvingen van de kerken en kloosters die er in Emo's tijd stonden, hun geschiedenis, met daarnaast boeiende anekdotes over bijvoorbeeld plaatselijke heiligen, de lokale Joodse gemeenschap uit die tijd of actuele gebeurtenissen van dat moment. Informatie over het dagelijkse leven van de gemiddelde boer of ambachtsman, om maar iets te noemen, zul je nauwelijks in dit boek tegen komen.

Het kerkje van Lettelbert, in het
Groningse Westerkwartier (bron)

Van tufsteen tot marmer
Een levendige interesse in de middeleeuwen én een redelijke achtergrondkennis zijn onontbeerlijk, anders blijft dit teveel een verzameling mooie plaatjes en komen de reis en de tijd onvoldoende tot leven. Het is ook niet een boek dat je in één keer uitleest, want dan verzuip je meteen in de feitjes. Maar je zo nu en dan even onderdompelen in de wereld van Emo en een paar dagen met hem meereizen is fascinerend. Wat mij vooral frappeerde was dat Emo's reis naar het zuiden ook een reis steeds verder terug in het (architectonische) verleden van Europa is. Bij ons in het noorden hadden de kerkjes uit Emo's tijd op zijn allerbest eenvoudige houten voorgangers uit de achtste of negende eeuw gehad, maar hoe verder Emo afzakt naar Rome hoe verder de geschiedenis van elk bouwwerk en van elke instelling teruggaat. In België en Frankrijk zijn er regelmatig Karolingische of zelfs Merovingische kloosters uit de vroegste middeleeuwen, toen de Nederlanden nog niet eens gekerstend waren.

Certosa di Pavia in Italië
(bron)

Verderop in Frankrijk komen daar de nog diepere geschiedenislagen van het latere Romeinse Rijk bij, en in Italië en vooral Rome bereiken we de tastbare overblijfselen van het allereerste Christendom. Vrijwel elke kerk die in 1212 in Rome staat, heeft zijn oorsprong in de Romeinse keizertijd, soms zelfs in de vorm van een woonhuis van een vroege Christen. Je ziet ook de bouwstijl gaandeweg veranderen, van de vaak nog wat ruwe tuf- en bakstenen bouwseltjes in Frisia tot de schitterendste marmeren kerken in Italië. Op de terugweg, via Duitsland, zie je vervolgens weer de omgekeerde beweging.

Lezen in aangepast tempo
Dit is een uniek en prachtig boek voor de liefhebber van middeleeuwse kunst en middeleeuwse geschiedenis. Neem er wel rustig de tijd voor als je het gaat lezen. Doe er desnoods maanden over, net als Emo destijds met zijn reis, en dompel je in Middeleeuws tempo onder in een wereld die aan de ene kant vreemd en exotisch is en waar aan de andere kant de mensen eigenlijk net zo zijn als nu.
_____________________

Voor een uitgebreid radio-interview met de auteur klik hier. Met dank aan Leon voor de link.

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen!