De grens tussen pesten en iets veel ergers

Christian Jungersen,
The Exception (Denemarken 2004)
Roman, 576 pp.
vertaald uit het Deens door Anna Peterson



Genocide en gekissebis op kantoor: wat hebben die twee met elkaar te maken? Op het eerste gezicht niets, maar in deze originele en soms huiveringwekkende roman van de Deense schrijver Christian Jungersen worden ze op succesvolle wijze met elkaar verweven. Plaats van handeling is het kantoortje van het Deense Centrum voor Genocide Informatie (DCGI) in Kopenhagen. Het wordt geleid door een directeur die vooral buiten de deur aan het lobbyen is, en er zitten vier hoogopgeleide en bevlogen medewerksters, Iben, Malene, Anne-Lise en Camilla.

Oorlogsmisdadiger
Op een dag ontvangen Iben en Malene elk een anonieme e-mail waarin ze met de dood bedreigd worden. De angst slaat meteen toe, want deze twee hebben net een onthullend artikel gepubliceerd over een sadistische Servische oorlogsmisdadiger met onbekende verblijfsplaats en mafiaconnecties. De secretaresse, Camilla, ontvangt even later een soortgelijke e-mail, maar de documentaliste (Anne-Lise) krijgt niks toegezonden en wordt daarmee automatisch verdacht voor de drie anderen, die inmiddels tamelijk paranoïde aan het worden zijn. Is hun collega een niet te vertrouwen sadiste? Of zijn zij het juist die haar al tijden het bloed onder de nagels vandaan halen?

Smalle lijn
Waarom noemde ik dit boek huiveringwekkend? Niet persé omdat er enge dingen gebeuren, maar vooral vanwege de gaandeweg steeds smaller wordende lijn tussen werknemers die zich bezondigen aan kantoorpesterij en het soort mensen dat zich schuldig maakt aan volkerenmoord. Het verhaal, dat steeds vanuit wisselend perspectief wordt gepresenteerd, wordt namelijk met enige regelmaat onderbroken door de artikelen van één de vrouwen, waarin zij onder meer portretten schetst van genocideplegers zoals Nazi's en onderbelichte volkerenmoorden uit de recente geschiedenis beschrijft.

Beruchte psychologische experimenten
Die artikelen zijn eigenlijk een zoektocht naar wat mensen drijft om hele bevolkingsgroepen uit te moorden en naar het psychologische profiel dat daarbij hoort. Keer op keer blijkt uit de geschiedenis en uit beruchte psychologische experimenten (met name die van Zimbardo en Milgram) dat ook mensen die in niets af lijken te wijken van de doorsnee burger zich onder de juiste omstandigheden kunnen ontpoppen tot onmensen die anderen martelen en probleemloos honderden van hun medemensen naar de andere wereld helpen. Zet deze mensen onder druk, voer de stress op, creëer een wij-zij-tegenstelling en pronto: ze ontpoppen zich tot sadistjes.

Slopende onzekerheid
Of is dat te simpel? Dit zou niet zo'n geslaagd boek zijn, als het inderdaad allemaal zo recht-toe-recht-aan was. Niet alleen de personages worden hardhandig heen en weer geslingerd tussen verdenking en achterdocht, de lezer wordt door Jungersen op de zelfde wijze heen en weer geslingerd en in slopende onzekerheid gehouden. Kun je van keurige kantoorypjes inderdaad zo gemakkelijk sadisten maken? Zijn Iben en Malene echt zulke krengen? Iben heeft zich toch zeer onzelfzuchtig en heldhaftig gedragen tijdens een gijzelingsactie in Kenia en Malene kampt permanent met vreselijke pijn vanwege haar artritis. Is Anne-Lise wel echt een zeurpiet die zich dingen inbeeldt? Waarom weet niemand eigenlijk iets over verleden en privéleven van Camilla? En waar is de gevaarlijke Servische oorlogsmisdadiger die nog steeds een mogelijke kandidaat is als verzender van de doodsbedreigingen?

Wat zet gewone mensen aan tot het Kwaad?
Omdat het verhaal zo nagelbijtend spannend is, is dit niet het deprimerende boek dat je zou verwachten van  een roman waarin het onderwerp volkerenmoord een belangrijke rol speelt. In feite is het een unieke combinatie van psychologische thriller en beschouwing over wat gewone mensen aanzet tot het Kwaad. Aan het einde worden de plotwendingen en verrassingen wellicht een tikje te ver doorgevoerd (vandaar dat ik het boek uiteindelijk geen vijf maar viereneenhalve sterretjes heb gegeven), maar The Exception blijft een roman die me vooral in de laatste helft genadeloos in zijn greep had en waar ik nog lang over na zal denken. Is de sadistische volkerenmoordenaar de uitzondering of de onbaatzuchtige mens die zich nooit tot slechtheid laat verleiden? En hoe goed kennen we de mensen in onze naaste omgeving? Of onszelf?
______________________________________

Klik hier voor de fraaie persoonlijke webstek van de schrijver en hier voor die gewijd aan dit boek, waar je gratis de eerste drie hoofdstukken van de Engelse vertaling kunt downloaden.

Nederlandse titel: De uitzondering, uitgebracht door De Geus.

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen!