Gemis en consumptie

Catherine O'Flynn
What Was Lost (GB 2007)
Roman, 242 pp.
Nederlandse titel: Wat verloren is
18 november 2012


Ik merkte dat ik dit boek heel aandachtig moest lezen en niet 's avonds vlak voor het naar bed gaan als ik slaperig en moe was, want dan kon het op de een of andere manier niet goed tot me door dringen en kwam het niet tot zijn recht. Maar toen ik er eens goed voor ging zitten en een aantal hoofdstukken opnieuw las, bleek er plotseling een soort parallelle realiteit achter de tekst schuil te gaan. Eentje die je niet helemaal kunt beschrijven, laat staan aanraken, maar die je wel voelt en ondergaat. Iets soortgelijks geldt voor het enorme overdekte winkelcentrum waar dit boek speelt: achter de perfect onderhouden glim en glans die de klanten verlokt om nog meer spullen te kopen die ze niet nodig hebben, gaat een wereld schuil van muffe grijze gangen, betonnen hokjes met rioollucht, blinde muren. Daar beweegt het personeel zich. O'Flynn geeft deze wereld een vreemd soort magie die even naargeestig als fascinerend is. Het winkelcentrum is daarmee bijna een personage op zich, maar toch gaat dit boek in de allereerste plaats over mensen. En voor de duidelijkheid: als ik het heb over "een soort parallelle realiteit" en "een vreemd soort magie" dan heb ik het niet over science-fiction of fantasy, maar over puur literaire magie.

Het is daarom jammer dat dit boek op de markt is gebracht als een soort paranormale thriller over een meisje van 10 dat twintig jaar geleden verdween en dan voor de ogen van een nachtwaker plotseling weer opduikt op de beveiligingscamera's van het winkelcentrum. Want een paranormale thriller is het absoluut niet - wel een mooi, origineel verteld verhaal over veiligheidsbeambte Kurt en winkelmanager Lisa, dat voor talloze prijzen is genomineerd en uiteindelijk de Costa First Book Award won.

Kurt de nachtwaker heeft een slaapstoornis en Lisa, middle management in een music megastore, heeft een doodlopende baan en doodlopende relatie met een collega die ze in de praktijk maar weinig ziet, omdat ze allebei steeds weer andere werktijden hebben. Want het winkelcentrum is nog net niet dag en nacht open, maar wel van 's ochtends vroeg tot 's avonds laat en dat elke dag, met uitzondering van Eerste Kerstdag en Eerste Paasdag. Dan hebben de mensen uit Birmingham en omgeving de zware taak om zich zelf te vermaken. "On Christmas Day [Kurt had] seen the usual small angry crowd banging on the glass doors demanding admission. He watched them on the monitor and thought how like zombies they were. The undead demanding refunds and exchanges."

Het verhaal begint met een flashback naar 1984 als het winkelcentrum er nog maar net staat. Kate is tien, ouderloos, intelligent, speelt dat ze een detectivebureau heeft en is - gewapend met een notitieblokje, haar 'partner' de speelgoedaap en een scherpe blik - ervan overtuigd dat ze een aspirantbankrover in het vizier heeft. De manier waarop O'Flynn beschrijft hoe een vroegwijs maar onschuldig kind van 10 tegen de wereld aan kijkt, is zo goed gedaan dat het de moeite loont om dit stuk twee keer te lezen, zoals ik zelf heb gedaan.

We spoelen snel door naar 2003, waar Kurt op een nacht voor het oog van de beveiligingscamera's een klein meisje met een speelgoedaapje en een notitieblokje door de grijze betonnen personeelsgangen ziet waren. Hallucinatie of werkelijkheid? Intussen vindt Lisa een met grijze verf en stof besmeurd pluchen aapje achter een stel pijpen in diezelfde gangen. Kurt en Lisa kennen elkaar nog niet, maar dat gaat binnenkort gebeuren en dat wordt een verhaal op zich.

Het grootste genot van dit boek zit hem misschien wel in de manier waarop O'Flynn de wezenloze, synthetische schijnwereld van het winkelcentrum (met de ironische naam Green Oaks) neerzet. Met bijzondere observaties, maar even goed met humor en zelfs met poëzie. Green Oaks wordt ook afgezet tegen de paar overgebleven buurtwinkeltjes, waar boodschappen doen vanwege de straatcriminaliteit gevaarlijk is voor de bejaarden die er nog komen.Het gigantische winkelcentrum daarentegen heeft een dichtheid aan beveiligingspersoneel die adembenemend is. Kurt "thought of his grandmother who had been badly beaten up in het own flat last year, and wondered when she might be considered as worthy of protection as a range of Nike baseball caps." Green Oaks is tenminste veilig. Die veiligheid is er uiteraard uitsluitend om de klanten zoveel mogelijk onnodige aankopen te laten doen en fast food te doen consumeren, niet als een doel op zich.

Zoals de titel aangeeft, gaat dit boek gaat over dingen die verloren zijn gegaan: een klein meisje, een oudere broer, een echtgenote, een vader, buurtwinkels, maar zonder in een depressie of in kitscherige nostalgie te vervallen. Want de gasfabriek die er eerst stond, was ook niet direct een aanwinst voor het landschap. Het boek is melancholiek, maar net zo goed gevuld met hoop en licht. Het is waarschijnlijk moeilijk om na lezing ervan met dezelfde ogen naar onze eigentijdse consumptiepaleizen te kijken en naar het tijdverdrijf dat 'shoppen' heet. Als bonus heeft het ook nog een heel knap einde, waarin aanvankelijk ongerelateerde plotelementen op virtuoze wijze bij elkaar gebracht worden en waarna ik dit uiterst boeiende boek, waar ik nog veel meer over zou kunnen vertellen zodat deze bespreking veel te lang zou worden, met een zucht van tevredenheid zachtjes dicht deed.
____________________
Met dank aan Marieke, die dit boek aanraadde als reactie op een blogpost en die me er daardoor aan herinnerde dat ik het al een paar jaar op de plank had staan.

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen!