Over fanatici, een zuiplap en de uitvinding van de doedelzak

Jan van Aken,
De afvallige (Nederland 2013)
Roman, 607 pp.
16 maart 2013


Plaats van handeling: de Donau op de grens van Roemenië en Bulgarije. Op een vroege herfstochtend, als het licht wordt en de dichte mist optrekt, worden de bewakers aan de Bulgaarse kant van de grens ineens geconfronteerd met duizenden vluchtelingen, die allemaal de rivier over willen. Intussen herkent een jongeman in Damascus tot zijn stomme verbazing een voormalige makker waarvan iedereen dacht dat hij al jaren dood was. Hij spreekt de man aan, maar die is binnen de kortste keren spoorloos verdwenen. Ze worden gade geslagen door een gesluierde vrouw, die heeft opgevangen dat de dood gewaande man 13 jaar geleden in Irak een hooggeplaatst persoon heeft vermoord.

Een actuele thriller? Niets van dat alles. Dit is een complexe en virtuoos vertelde historische roman die zich afspeelt in de vierde eeuw na Christus. De vluchtelingen aan de Donau zijn opgejaagde Goten, die bescherming zoeken in het Romeinse rijk tegen de plunderende Hunnen uit het Oosten. Irak heette nog Tweestromenland, en het hooggeplaatste moordslachtoffer is niemand minder dan Keizer Julianus, die daar tegen de Perzen vocht. Deze Julianus had als bijnaam de Afvallige, want hij keerde terug naar het heidendom van zijn voorouders en nam de Christenen de privileges af die hen nog maar net een paar generaties terug waren verleend. De moord op Julianus in het jaar 363 speelt een centrale rol in de intrige van dit boek, maar het duurt tot het einde voordat de hoofdpersonen eindelijk begrijpen waarom.

De vierde eeuw is de eeuw waarin de afbrokkeling van het Romeinse Rijk begon en de overgang naar de Middeleeuwen werd ingezet, reden waarom ik het een razend interessante tijd vind en er al redelijk wat over heb gelezen en onmiddellijk dit boek heb aangeschaft toen ik een enthousiaste recensie las in de NRC. Maar ook als je geen warme gevoelens koestert voor die periode is dit boek een aanrader. Waarom? Simpel: vanwege het boeiende verhaal, vanwege de levendige verteltrant, vanwege de humor en vanwege de bijzondere hoofdpersonen.

Je moet er wel je hoofd bijhouden, want de auteur switcht moeiteloos van het jaar 376 naar het jaar 360 en weer terug, zoeft via ijlbode Dido van dronkenlap Swintharik naar voormalig tempeldienares Alêtis, verplaatst de actie van de Balkan naar Trier, van Constantinopel naar de Aziatische steppes en van Rome naar Damascus. De thema's zijn niet alleen van de vierde eeuw maar ook van onze tijd: verweesde eenlingen die rusteloos op zoek zijn naar iets of iemand waar ze bij kunnen horen, vluchtelingenproblematiek en godsdienststrijd. Maar hoofdstuktitels als 'Een heel jaar verkloot' en 'Schismatic in het schijthuis' maken meteen duidelijk dat die thema's niet loodzwaar op het boek drukken, maar vaak op heel geestige wijze aan de orde komen en zich nergens op een boodschapperige manier opdringen. Van Aken laat het verhaal spreken.

En wat een verhaal. De schrijver brengt de wereld van die vierde eeuw zo moeiteloos en met zo'n vanzelfsprekendheid tot leven dat het lijkt alsof ze nog steeds bestaat. Hij weet bovendien op originele wijze personages neer te zetten. De alcoholist Swintharik is naar eigen zeggen 13 jaar geleden gebeten door de mythische dipsaslang en heeft sindsdien een onlesbare dorst. Hij begrijpt niet goed waarom zowel de keizer als een handlanger van een fanatiek bisschop naar hem op zoek zijn, maar is net zo ongrijpbaar als de dipsaslang. Zijn drankzucht is tragisch, maar heef indirect tot gevolg dat de regerende Romeinse keizer toevallig de doedelzak uitvindt. En zo zit het verhaal vol met meer van dergelijke knipogen.

Dido en Alêtis zijn de buitenstaanders die een helderder blik hebben dan de meeste anderen. Alêtis moet niets van godsdienst hebben, sinds ze Christenelijke vandalen zag moorden en verkrachten in de tempel waar ze opgroeide. Ze gelooft niet in absolute waarheden, maar kijkt overal met een sceptisch oog naar. Ze is de tegenpool van al die heidenen die fulmineren tegen Christenen, al die Christenen die fulmineren tegen heidenen en niet te vergeten al die Christenen die fulmineren tegen Christenen van andere stromingen, waarbij het eerder aangehaalde hoofdstuk 'Schismatici in het schijthuis' op hilarische wijze illustreert hoe die verschillende stromingen elkaar destijds onderling bestreden. Dido springt eruit vanwege zijn vermogen zich in te leven in anderen in een turbulente tijd waarin medemenselijkheid niet zo vanzelfsprekend was.

Net als in een picareske roman zijn de hoofdpersonen voortdurend onderweg en vinden er ontzettend toevallige ontmoetingen plaats, waaruit maar weer blijkt dat alles met alles samenhangt en dat kleine daden grote gevolgen kunnen hebben. De schrijver schrikt ook niet terug voor het scabreuze, zodat de lezers die daar niet van houden gewaarschuwd zijn.

Voeg bij dit alles dat Van Aken zeer vaardig met taal omgaat en het zal niemand meer verbazen dat dit boek hoog op de literaire bestsellerlijsten staat. Een echte aanrader, zelfs voor lezers die niets met historische romans hebben en niks van de vierde eeuw weten.

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen!