Exhibitionisme of literatuur?

Karl Ove Knausgård,
Liefde (Noorwegen 2009)
Roman, 602 pp.
Vertaald uit het Noors door Marianne Molenaar



Net zoals bij het eerste deel in deze serie (Vader) heb ik ook nu weer gebiologeerd zitten lezen in de existentialistische zielenroerselen van deze Noorse schrijver. Maar dit keer werd naast fascinatie ook een andere factor steeds sterker: namelijk ongemak. In het eerste deel gaf Knausgård een ontluisterend en niets ontziend beeld van het einde van zijn vader en de aftakeling van zijn grootmoeder. Ook zichzelf spaarde hij niet. Fascinerend vond ik vooral de manier waarop hij via de literatuur de dood en de daarmee samenhangende chaos trachtte te bedwingen. In dit boek is de dood afwezig, maar speelt juist het jonge leven de hoofdrol, namelijk dat van de drie kleine kinderen die hij en zijn tweede vrouw in hoog tempo op de wereld zetten (januari jongstleden hebben ze zelfs nog een vierde gekregen), maar die de chaos alleen maar vergroten.

Mijn ongemak wordt veroorzaakt door de obsessief gedetailleerde weergave van het leven van alledag van hem en zijn gezin. Vooral het feit dat hij het privéleven van zijn vrouw en hun kinderen zonder hun medewerking zo aan de openbaarheid bloot heeft gegeven, maakt mij ongemakkelijk. Het grenst aan exhibitionisme en maakt de lezer meer nog dan in het vorige boek een voyeur. Ik kijk niet voor niks niet naar realityseries. Niet dat dit boek ook maar iets van de ranzigheid van dergelijke series heeft, maar toch...

Maar toch heeft Knausgård een hoop interessants te melden, vooral in de vorm van de vragen die hij stelt. Als lezer dwong hij me om mezelf af te vragen waarom hij dit doet, dit exhibitionistische ontleedwerk op de vierkante millimeter. Zelf lijkt hij het ook niet helemaal precies te weten, maar er zijn wel belangrijke hints. Zo zegt hij over het werk van een  andere auteur: "Niet dat het een fantastische roman was, maar hij was tenminste op zoek naar iets anders. Dat was de enige verplichting die de literatuur had, in alle andere opzichten was ze vrij behalve hierin, en als schrijvers dat verzuimden, verdienden ze het slechts met verachting te worden behandeld." Wat is dan 'dat anders' wat Knausgård  zelf als schrijver de wereld hoopt te bieden? Dat wordt uit deze passage duidelijk:

Wat verzonnen is heeft geen waarde, de documentaire heeft geen waarde. Het enige waarin ik waarde zag, wat nog steeds zin gaf, waren dagboeken en essays, datgene in de literatuur wat niet om een verhaal ging, niet over iets ging, maar slechts uit een stem bestond, de stem van de eigen persoonlijkheid, een leven, een gezicht, een blik die je kon ontmoeten. Wat is een kunstwerk anders dan de blik op een ander mens? Niet boven ons, en ook niet onder ons, maar ter hoogte van onze eigen blik? Kunst kan niet collectief worden ervaren, niets kan dat, kunst is iets waarmee je alleen bent. Die blik ontmoet je alleen.

Elders is hij al meerdere keren uitgevaren tegen fictie als kunstvorm ("alleen al bij de gedachte aan fictie, alleen al bij de gedachte aan een fictief karakter in een fictieve handeling werd ik misselijk, reageerde ik fysiek") en hierboven legt hij uit waarom: het gaat hem om 'de stem van de eigen persoonlijkheid', een vorm van authenticiteit die volgens hem fictie niet kan schenken. Dáárom peutert hij zo obsessief aan zijn eigen ziel en dáárom voelt hij zich gedwongen dat gepeuter aan de wereld prijs te geven in de vorm van een serie boeken.

Gezien zijn persoonlijkheid zit daar een grote tegenstrijdigheid in of misschien ook juist wel niet. Hij roept namelijk verscheidene keren dat hij grote behoefte aan afstand van andere mensen heeft ("mijn manier om me te handhaven, ... ze hoeven maar een seconde afwijzend te kijken of er barst een storm los in mijn binnenste"), maar hij dringt zich met deze boeken tegelijkertijd bijna claustrofobisch intiem op aan de miljoenen vreemden die ze lezen - alleen is dat natuurlijk heel wat anders en waarschijnlijk minder bedreigend dan persoonlijk contact met mensen die hem na staan. Kennelijk is dit de enige manier waarop hij tot zichzelf kan doordringen, want daar schijnt het hem vooral om te gaan: er achter te komen wat voor soort iemand hij is, hoe hij een goed mens kan zijn, waarom hij zo vol tegenstrijdigheden zit, waarom kan hij nooit langer dan hele korte momenten gelukkig zijn.

Dit zijn vragen van de soort die in veel mensen wel leven, maar waar weinigen zo intens en zo in het openbaar bij stil staan als Knausgård. Zou het hem aan het eind van de zesdelige cyclus wat opgeleverd hebben (afgezien van een hoop aandacht en geld)? Zijn beste vriend zegt tegen hem dat zijn (Knausgårds) leven een tragedie is.

‘Waarom een tragedie?’
‘Omdat het zo vreugdeloos is. Omdat jouw leven zo vreugdeloos is. Je hebt zo ongelooflijk veel in je mars, maar daar houdt het op, het wordt kunst, maar nooit meer dan dat. Je bent net Midas. Alles wat hij aanraakt verandert in goud, maar hij beleeft er geen vreugde aan.'

En dit geeft precies aan waarom ik sterk twijfel of ik de volgende delen in deze cyclus wel ga lezen: de schrijver kan niet nalaten om bij herhaling door te laten schemeren hoe briljant hij is, waardoor mij nog meer de twijfel bekruipt of ik nu de integere literaire confessie  heb zitten te lezen van een man die vaak pijnlijk eerlijk is over zijn slechte eigenschappen of de bekentenissen van een dwangmatige exhibitionist en opschepper. Misschien is de grens tussen de twee wel nauwelijks te trekken en gaan de twee in elkaar over.
_________________________________________________________
Hier is een recent (Engelstalig) interview met de schrijver te lezen.

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen! Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Plaats dan s.v.p. een link bij de reacties.