Tussen goed en kwaad

Philippe Claudel,
Grijze zielen (Frankrijk 2003)
Roman, 253 pp.
Vertaald uit het Frans door Manik Sarkar


'Verontrustend' is misschien nog wel de beste karakteristiek voor deze roman. Maar 'schitterend geschreven' en 'indringend' zijn even goed van toepassing. Het grijs uit de titel slaat op morele ambiguïteit: pure slechtheid in de mens bestaat niet, evenmin als pure goedheid. Maar alhoewel de verteller dit zelf naar voren brengt, spreekt hij zich in zijn verhaal tegen. Want de rechter in het boek, de arrogante volgevreten Mierck, heeft werkelijk geen enkele positieve eigenschap, terwijl de dodelijke slachtoffers in het verhaal, een klein meisje van tien en een jonge onderwijzeres, niets dan goedheid en licht zijn. Hoe zit dat dan?

Het is belangrijk in de gaten te houden dat we alle gebeurtenissen door de lens van de verteller zien, die nadrukkelijk niet vereenzelvigd mag worden met de schrijver. De verteller is verre van objectief, verbitterd door standsverschillen en, mede als gevolg van een vreselijke daad die pas aan het eind wordt onthuld, vervuld van een overweldigend pessimisme over de mensheid en zichzelf. Hij vertelt het verhaal twintig jaar na een cruciale gebeurtenis in 1917. In het Noord-Franse dorp waar hij politieagent is, kan de Eerste Wereldoorlog ver weg lijken, maar wie de heuvel even buiten het dorp beklimt, kijkt op de loopgraven in de verte uit en hoort luid en duidelijk het kanongebulder.

De heuvel was een toneelgordijn, maar niemand had zin in de voorstelling. De mens is zo laf als hij zich kan veroorloven. Als die heuvel er niet was geweest, hadden we de oorlog recht in ons gezicht gekregen als een echte, reële realiteit. Terwijl we nu konden doen alsof we van niets wisten, ondanks de geluiden die eruit opstegen als de scheten uit een ziek lichaam. .... Niemand had echt zin om te gaan kijken. We maakten er een legende van; zo konden we ermee leven.

Maar dan dringt het kwaad wel degelijk door tot dit dorp, want op een ijskoude ochtend in december 1917 wordt het ontzielde lichaam van een tienjarig meisje uit het dorp gevonden. Ze werd Belle de Jour genoemd omdat ze zo mooi was en ze is vermoord. Twintig jaar na dato probeert de verteller alsnog de ware toedracht van deze moord te ontdekken - als dat tenminste mogelijk is. Maar lees dit boek, hoewel het een pageturner is, vooral niet als een moordmysterie, want dan kom je bedrogen uit en loop je kans de subtielere kanten van het verhaal over het hoofd te zien.

Dat verhaal is complex door de non-lineaire vertelvorm en door het ambigue morele universum waarin het zich afspeelt. Veel cruciale personages zijn niet wat ze op het eerste gezicht lijken. Is de jonge onderwijzeres echt alleen maar vervuld van licht en zon? Is de officier van justitie (door de vertaler consequent en foutief 'procureur' genoemd) echt niets anders dan een kille en efficiënte vervolgingsmachine? En is er echt geen enkele gerechtigheid in deze wereld? Misschien wel, maar de verteller probeert niettemin zo weinig mogelijk zelf te oordelen, alhoewel hij dat - net als wij allemaal - stiekem en ook niet zo stiekem wel doet. Waar de rijke klassen elkaar de hand boven het hoofd houden, is hij er heilig van overtuigd dat alle arme drommels onschuldig zijn en dat rijkdom en macht alles om zich heen besmetten. De generaals overleven de loopgraven, de soldaten zijn kanonnenvoer en keren niet terug.

Helemaal aan het eind komen er twee geheel onverwachte stukjes informatie. Het eerste is een bekentenis die de verteller in een ander daglicht plaatst, het tweede is een brief die licht werpt op de mogelijke moordenaar van Belle de Jour. De vragen over goed en kwaad worden er alleen maar ingewikkelder van, en de vraag of gerechtigheid bestaat ook. Vandaar dat ik dit boek aan het begin  onthutsend noemde. Het laat de lezer in dezelfde verwarring achter als de verteller, maar daar staat ook wat tegenover: een boeiend verhaal met veel gevoel voor atmosfeer, intrigerende personages en een indringende en leeservaring. Het zal nog lang in mijn hoofd zitten.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen! Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Plaats dan s.v.p. een link bij de reacties.