Rule Britannia onder vuur

J.G. Farrell, 
The Siege of Krishnapur (GB 1973)
Roman, 384 pp.
Niet in het Nederlands verkrijgbaar.



Dit is een briljant geschreven en tevens door en door Brits boek, zowel wat betreft het onderwerp als de humor die er in verscholen zit. Het is het verhaal van een fictief garnizoensplaatsje ergens in een vergeten uithoek van Brits India tijdens de grote opstand van 1857, toen Indiase soldaten een vergeefse poging deden om de Britse overheersing af te schudden. De gecultiveerde Resident, die de Britten in India dezelfde rol toedicht als de Romeinen in Brittannië (brengers van cultuur en beschaving; hij heeft zelfs een dichtclubje ingesteld) doet wat een Victoriaanse heer hoort te doen: hij handhaaft de stiff upper lip en maakt Krishnapur in alle kalmte en waardigheid gereed voor een belegering. Om de humor te kunnen waarderen moet je van tongue-in-cheek en zelfspot houden, en bij voorkeur bekend zijn met Victoriaans Brittannië, maar als dat het geval is ga je, na een wat traag begin, een geweldige leeservaring tegemoet.

Brenger van de Beschaving
De Resident, Hopkins, is de enige die wat in de gaten heeft. Er gebeuren raadselachtige dingen met Indiase broden, maar de overige Britten schenken er geen enkele aandacht aan: die Indiërs zijn nu eenmaal vreemd en ze zullen heus niks proberen. Dat Hopkins aarden verdedigingswallen laat opwerpen wordt ronduit excentriek gevonden, maar ja, de man is wel in meer dingen een tikje bijzonder, met name in zijn overdreven verering van the Great Exhibition van 1851 in Londen, die hij bijgewoond heeft en waar hij maar niet over uitgepraat raakt, omdat daar de hoogtepunten van de westerse beschaving en technologie tentoon gesteld werden. Hij wil uit de grond van zijn hart via die beschaving en technologie welvaart aan de arme Indiërs brengen en dat alleen is natuurlijk al onzinnig genoeg om excentriek gevonden te worden. Aan de andere kant is Hopkins een man met gezag die ondanks alles gerespecteerd wordt. Zelfs zijn kinderschare is een beetje bang voor deze uiterst respectabele en afstandelijke man.

Mollige vreetzak
Hopkins is de belichaming van het optimistische Victoriaanse vooruitgangsgeloof. Hij is daarmee helemaal een man van zijn tijd, in tegenstelling tot de jonge nieuweling en dillettant Fleury die zichzelf als een bleke poëet in de romantische traditie van Keats en Shelley ziet en dus hopeloos achterloopt. De schrijver maakt Fleury stiekem een beetje belachelijk door hem bovendien te portretteren als een mollige vreetzak, die niet doorheeft dat vraatzucht niet spoort met een nadrukkelijk beleden spirituele levensbeschouwing. Fleury is trouwens niet de enige notabele met uitgesproken meningen. Er zijn twee dokters die elkaar bestrijden (de een houdt vast aan de oude methodes, de andere is een nieuwlichter), en een magistraat die ooit een idealist was en nu een onaangename cynicus is geworden. Verder is er nog de jonge soldaat Harry Dunstaple, die door Fleury heimelijk wordt weggezet als een lompe houwdegen zonder gevoel voor poëzie, en er zijn natuurlijk nog diverse dames, die in dit kleine lapje Victoriaans Engeland in den vreemde vooral behandeld worden als breekbare ornamenten. Eentje is er zelfs al gebarsten, want Lucy is verleid door een Britse officier en moet nu als gevallen vrouw door het leven.

De kop van Keats
Maar als het beleg eenmaal begint, wordt iedereen langzaam maar zeker gedwongen zijn kijk op zichzelf en op het leven herzien. De enorme marmeren hoofden van twee oude Griekse filosofen blijken uiteindelijk alleen geschikt als borstwering tegen de beschietingen van de Indiërs en het dure tafelzilver wordt tegen het eind tezamen met de beelden van beroemde dichters (uitgevoerd in het allermodernste metaal) ingezet als schietvoer, wanneer de kanonnen alle reguliere munitie hebben opgebruikt - met spectaculaire resultaten trouwens:

Without a doubt the most effective missiles in this matter of improvised ammunition had been the heads of his electro-metal figures, removed from their bodies with the help of Turtons’ indispensable file. And of the heads, perhaps not surprisingly, the most effective of all had been Shakespeare’s; it had scythed its way through a whole astonished platoon of sepoys advancing in single file through the jungle. The Collector suspected that the Bard’s success in this respect might have a great deal to do with the ballistic advantages stemming from his baldness. The head of Keats, for example, wildly festooned with metal locks which it had proved impossible to file smooth had flown very erratically indeed, killing only a fat money-lender and a camel standing at some distance from the field of action.

Geen kostuumdrama
Het verhaal kent, tussen alle ernst en maatschappijkritiek door, regelmatig dit soort hilarische scènes, die niet alleen ontzettend grappig zijn maar tegelijkertijd het hele Victoriaanse gevoel van superioriteit belachelijk maken. En de lezer die echt nadenkt kijkt vervolgens nog een stukje verder. Want zoals Hopkins zich op een gegeven moment vertwijfeld begint af te vragen hoe toekomstige generaties ooit tegen de zijne aan zullen kijken, zo moeten we onszelf natuurlijk net zo goed afvragen hoe misleid of belachelijk sommige trekjes van onze huidige maatschappij over anderhalve eeuw mogelijk over zullen komen. Daarmee laat Farrell op grandioze wijze zien dat een goede historische roman veel meer is dan een verhaaltje-dat-vroeger-speelt. Wie dit soort boeken vooral ziet als kostuumdrama op de pagina in plaats van op het scherm, mist een hele dimensie: ze gaan nooit alleen over vroeger, ze hebben voor de goede verstaander minstens evenveel te zeggen over het heden.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.