Artistieke integriteit onder een totalitair regime

Julian Barnes,
The Noise of Time (2016)
Roman, 192 pp.
Nederlandse titel: Het tumult van de tijd



Julian Barnes is een hele knappe schrijver en er zitten hele knappe dingen in dit boek. Het is het gefictionaliseerde leven van één van de grote Russische componisten van de twintigste eeuw, Dmitri Sjostakovitsj, een gekweld man, die als kunstenaar overeind probeerde te blijven onder de willekeur van Stalin en de onderdrukking van de Sovjetstaat. Barnes heeft voor zijn roman drie grote crisismomenten in het leven van de componist gekozen. 1938 staat in het teken van de angst - de angst om opgepakt te worden voor de misdaad een opera te hebben geschreven die Stalin niet aanstond. We treffen Sjostakovitsj aan 's nachts bij de lift van zijn appartementengebouw, geheel gekleed, met koffer, zodat zijn vrouw en kind het trauma van zijn arrestatie bespaard zal blijven. Nacht na nacht staat hij daar, maar de gevreesde arrestatie blijft uit. Waarom? Niemand die het weet.

Schaamte
Het volgende moment dat we de componist ontmoeten, is er één van grote schaamte, als hij in 1948 door het regime naar de VS wordt gestuurd en door een uitgeweken landgenoot cynisch wordt gedwongen om zich publiekelijk achter Stalin te scharen, terwijl die landgenoot heel goed weet dat Sjostakovitsj dat helemaal niet wilde, maar slechts probeerde te overleven, samen met vrouw en kinderen.  En in 1960 volgde een mogelijk nog dieper moment van schaamte, als de componist zo gemanipuleerd wordt dat hij wel lid móet worden van de Communistische Partij en elke schijn van afstand van het regime definitief onmogelijk wordt. Hoe blijf je onder zulke omstandigheden nog een oprecht mens?

Vermorzeling of inlijving
Barnes geeft een indrukwekkend portret van een kunstenaar die een leven lang worstelt met zijn artistieke integriteit onder een totalitair regime dat je óf vermorzelt óf inlijft. Sjostakovitsj wilde niet vermorzeld worden, zodat hem niets anders restte dan  - schijnbare - inlijving, in de hoop dat de buitenwereld wel zou begrijpen dat zijn kennelijke adhesie aan de Macht stiekem bol stond van de ironie en dat de essentie van goede muziek per definitie onaantastbaar was.

Music – good music, great music – had a hard, irreducible purity to it. It might be bitter and despairing and pessimistic, but it could never be cynical. If music is tragic, those with asses’ ears accuse it of being cynical. But when a composer is bitter, or in despair, or pessimistic, that still means he believes in something. What could be put up against the noise of time? Only that music which is inside ourselves – the music of our being – which is transformed by some into real music. Which, over the decades, if it is strong and true and pure enough to drown out the noise of time, is transformed into the whisper of history. This was what he held to.

Maar er blijft iets knagen. Sjostakovitsj verwijt zichzelf stiekem wat ook de critici van het regime hem verwijten: dat hij laf is geweest en zich heeft laten gebruiken. Dat is misschien wel het meest tragische aan de persoon van Sjostakovitsj zoals die hier door Barnes wordt neergezet, het feit dat hij uiteindelijk zelf tot de slotsom komt dat het hem aan moed heeft ontbroken. Op het eind van zijn leven komt hij dan ook tot dit pessimistische eindoordeel: "There were limits to irony: you cannot sign letters while holding your nose or crossing your fingers behind your back, trusting that others will guess you do not mean it. And so he had betrayed Chekhov, and signed denunciations. He had betrayed himself, and he had betrayed the good opinion others still held of him. He had lived too long." Het is de grote tragiek van zijn leven dat ook hijzelf uiteindelijk moet concluderen: "This was the final, unanswerable irony to his life: that by allowing him to live, they had killed him." Daarmee heeft Barnes een menselijke tragedie heel mooi verwoord.

Gemis
Toch mis ik iets wezenlijks in The Noise of Time, al hoe boeiend de overdenkingen ook zijn en al hoe knap het geschreven is. Het leest teveel als beschouwende biografie en niet genoeg als roman. Er zit te weinig leven in, te weinig gevoel. Het drama is te onderkoeld en te afstandelijk weergegeven. Daarmee is het contrast met de muziek van Sjostakovitsj zo groot, dat ik ondanks de indrukwekkende passages een beetje teleurgesteld ben in dit boek. Ik herinner me uitvoeringen van één van Sjostakovitsj' celloconcerten en van één van de vroege strijkkwartetten die me zwaar aangeslagen achterlieten, zo schrijnend, zo hartverscheurend, zo pijnlijk. En de Passacaglia uit het eerste vioolconcert behoort tot de aangrijpendste stukken muziek die ik ken. Maar van de heftige emotionele worstelingen die de muziek van Sjostakovitsj als het ware uitschreeuwt, vind ik niks terug in deze cerebrale roman, helemaal niks.

Vooringenomen
Misschien is het om die reden dat deze roman mogelijk meer in de smaak zal vallen bij mensen die de muziek van Sjostakovitsj niet of nauwelijks kennen en geen specifieke verwachtingen bij dit boek hebben - of misschien is het eerlijker te zeggen: die niet zo vooringenomen zijn als ik. Bettina was er in ieder geval erg enthousiast over, alhoewel Hella weer wat minder hard stond te juichen. De professionele kritieken waren over het algemeen zeer positief, dus laten mijn reserveringen je vooral niet tegenhouden om dit boek toch te lezen. Mijn oordeel is ook maar een subjectieve mening.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.