Een theedynastie

Hella Haasse,
Heren van de thee (Nl 1992)
Roman 302 pp.
2 augustus 2016



Een roman, maar geen 'fictie', aldus Haasse zelf in haar nawoord. De karakters en de gebeurtenissen uit Heren van de thee komen rechtstreeks uit de negentiende-eeuwse familiearchieven van rijke Indische theeplanters. De selectie en de interpretatie ervan zijn van de hand van de auteur. Drama was er voldoende beschikbaar in die archieven. Niet het spectaculaire soort drama, maar wel het type dat destijds in veel van soortgelijke families gespeeld moet hebben: aan de ene kant de strijd om een levensvatbare onderneming op te zetten en een plantage aan het oerwoud te ontworstelen, en aan de andere de tragiek van een huwelijk dat goed begint, maar dan langzaam aftakelt omdat de man volledig vervulling in zijn landerijen vindt en de vrouw wegkwijnt, zonder dat de man daar voldoende oog voor heeft.

Gekonkel en afgunst
Het boek is ook een soort Dynasty, maar dan een stuk minder soapy. Het speelt zich af onder nauw verwante maar ook deels rivaliserende rijke ondernemersfamilies, er is gekonkel, er is bemoeizucht, er is afgunst, en er is de ambitie om rijk te worden en het te maken. Tegelijkertijd heeft Haasse ook het ingehouden negentiende-eeuws karakter van haar bronnen gehandhaafd. Het taalgebruik sluit nauw aan bij dat van de brieven en andere archiefstukken, en het perspectief is uitsluitend dat van de welgestelde kolonist. De Indiërs zijn weinig meer dan aanhankelijke bediendes en hard werkende landarbeiders. Hun perspectief komt niet alleen niet aan bod, het wordt zelfs impliciet van de hand gewezen door een paar minachtende opmerkingen van één van de personages over Eduard Douwes Dekker en zijn Max Havelaar. Je kunt dat zonder meer als een beperking zien, maar ook als een bewuste keus van de auteur om zo dicht mogelijk bij haar hoofdpersoon te blijven.

Een bezield landschap
Die hoofdpersoon is Rudolf Kerkhoven, een serieuze en rechtschapen student uit Delft, die na zijn studie door zijn ouders dan toch eindelijk naar Indië gehaald wordt en popelt om zichzelf daar te bewijzen. Hij is diep teleurgesteld als hij daar pas na een paar jaar de kans voor krijgt van zijn ouders, een teleurstelling die zal uitgroeien tot een steeds zwaarder gedragen wrok en die voor de rest van zijn leven de verhouding tot een groot deel van zijn familie zal tekenen. Rudolf lijkt niet opvallend populair geweest te zijn in de familie, terwijl hij toch een keiharde en intelligente werker was. Pas later in het boek komt heel even zijn zwager, zijn grootste tegenstander, aan het woord en krijgen we een glimp te zien van hoe Rudolf op de familie overkomt, maar dan zijn we al jaren verder.

Grote liefde
Voor het grootste deel van het verhaal heeft Rudolf de sympathie van de schrijver, vooral door zijn grote liefde voor dit verre land waar hij terecht is gekomen, een liefde die verder kijkt dan het  mooi plaatje en vooral veel dieper gevoeld wordt.

Hij ervoer telkens weer dat dit landschap – al meende hij het nu beter te kennen omdat hij het in alle richtingen doorkruist had – zich als het ware terugtrok in een niet te doorgronden eigen bestaan. Hij begreep ook waarom voor de mensen die hier woonden elke boom, steen en bergstroom bezield was, een wezen met een naam, een bijzondere macht.

De brave technoloog Rudolf heeft dus wel degelijk poëzie in zijn ziel, waarmee hij mij als lezer al voor een deel won. Het verbaast dan ook niet helemaal dat hij geen verstandshuwelijk sluit, maar uit liefde trouwt met de dochter van een rechter en een moeder die altijd zwanger is en geestelijk niet al te stabiel. Of erfelijke belastheid de reden is, dat Rudolfs vrouw het leven op de plantage uiteindelijk niet aan kan, is niet zeker, maar het zal zeker een rol gespeeld hebben. De idyllische start van het huwelijk is in ieder geval geen heel lang leven beschoren.

Traag levenstempo
Het mooiste aan dit boek vond ik hoe Haasse, ondanks een zekere objectieve, niet-oordelende afstand, het verhaal toch meeslepend weet te maken door hoofdpersonen, plaats en leefwijze zo overtuigend tot leven te wekken. Je wilt echt dat Rudolf slaagt in zijn onderneming, en je bent blij als hij en het meisje waar hij verliefd op is, trouwen en gelukkig zijn. Je maakt je mét de theeplanters zorgen of de gewassen die ze planten wel aan zullen slaan en voldoende opbrengst zullen leveren. Je krijgt ook een subtiele blik in de sociale verhoudingen tussen de plantersfamilies uit die tijd: de Kerkhovens en aanverwante families keken met argwaan naar de Nederlanders die al langer in Indië woonden en luchtige kleding en traag levenstempo van de inlanders hadden overgenomen. Men ging uiteraard met die families om, maar één van hen huwen was eigenlijk not done. Als Hollandse kolonist had men een zekere standaard op te houden en gepaste afstand te bewaren. Dát milieu is wat Haasse hier zo goed tot leven wekt.

Ander verhaal
Ik mij kan vinden in de kritische stemmen die van mening zijn, dat Haasse wellicht meer van dit verhaal had kunnen maken door de uitbuiting die er op de achtergrond net zo goed deel van uitmaakt er in te incorporeren. Misschien was het dan inderdaad een betere en interessantere roman geworden. Het was in ieder geval een ander soort verhaal geworden. Maar dat wil niet zeggen dat het verhaal niet ook verteld mag worden op de wijze waar Haasse voor heeft gekozen. Ja, het geeft maar een beperkt deel van de plantage-ervaring weer, maar dat doet het wel heel boeiend en met veel oog voor mooie details.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.