Een deur in Boedapest

Magda Szabo,
The Door (Hongarije 1987)
Roman, 274 pp.
Sinds kort ook in Nederlandse vertaling
verkrijgbaar (als De deur)
15 november 2016


Ineens werd deze roman door het Westen ontdekt. Toen hij in 1987 verscheen, hing het ijzeren gordijn er nog en mogelijk is dat de reden dat we er destijds niet of nauwelijks van hoorden, maar inmiddels is hij in 2015 met groot enthousiasme in de VS onthaald en werden we onlangs zelfs verblijd met een Nederlandse vertaling (maar toen had ik de Engelstalige versie al in huis). Het is een roman die zich al snel met onderhuidse tentakels aan je vast zuigt, maar die zich nauwelijks laat vergelijken met andere.

Persoonlijk en universeel
Het is het verhaal van een schrijfster en haar eigengereide huishoudster Emerence, maar dat is alleen de oppervlakte en dat zegt niks. Het is onder die oppervlakte tevens het verhaal van Hongarije tijdens het communisme, maar het is ook weer geen politiek boek. Het is een persoonlijk verhaal en een universeel verhaal. En wie denkt dat deze roman over de verhouding tussen Magda en Emerence typisch zo'n 'klein' vrouwenverhaaltje is met 'kleine' thema's in een 'klein' wereldje moet toch echt De deur lezen. Dit is geen 'klein' boek en al helemaal geen typisch 'vrouwenboek.'

Haar eigen keizerrijkje
Emerence, de huishoudster, is larger than life, iemand van bijna mythische proporties. Het is niet Magda die haar selecteert, maar andersom. Emerence beslist zelf voor wie ze werkt en zij is in feite degene die het sollicitatiegesprek houdt. Ze kan alles aan, verzet gigantische bergen werk, is oersterk, zit nooit stil. Ze komt en gaat wanneer ze zelf wil, doet het huishouden zoals haar dat goeddunkt zonder zich iets van haar werkgevers aan te trekken, en heeft nog nooit iemand toegelaten tot haar eigen huis. "Emerence was the sole inhabitant of her empire-of-one, more absolute than the Pope in Rome." Ze ontvangt op de veranda, maar niemand komt door de voordeur. Behalve de hond. De hond wordt door Magda en haar man in huis genomen als ze hem bijna doodgevroren met de kerst op straat aantreffen. Het is een mannetje, maar Emerence noemt hem om onduidelijke redenen Viola, en hoewel Magda en haar man zijn baasjes zijn, is de hond volledig in de ban van Emerence. Hij is van haar en zij is van hem. Viola komt als enige binnen bij Emerence.

Stormachtig en ongemakkelijk
Ook Magda raakt in de loop der jaren in de ban van Emerence, van haar koppige onafhankelijkheid en haar onverzettelijke aanhankelijkheid. En doordat ze oorspronkelijk beiden uit dezelfde provincie afkomstig zijn, ontdekt ze heel langzaam dingen over haar voorgeschiedenis. Zelf laat Emerence ook zo nu en dan iets los. Maar de verhouding tussen Magda en Emerence blijft stormachtig en ongemakkelijk, zelfs als de twee steeds hechter met elkaar worden; en de trotse Emerence blijft een raadsel, zelfs als Magda meer over haar te weten komt.

Meer dan een symbool
Het vroege leven van Emerence is er een van groot lijden geweest dat deels staat voor het lijden dat Hongarije in de twintigste eeuw heeft doorstaan. Maar de metafoor is er niet één van schematische gemakzucht: Emerence blijft altijd een ongrijpbaar complex personage, en wordt nooit slechts een symbool. Ze is het tegenovergestelde van de intellectuele, godsdienstige Magda, maar ook in die tegenstelling zit niks gemakzuchtigs of schematisch, zelfs al kun je hun vriendschap goed zien als de ongemakkelijke en misschien zelfs wel tragische poging om twee heel verschillende levens en menstypes met elkaar te verzoenen.

Onmetelijke trots
Emerence heeft weinig op met het leven van schrijvers of andere intellectuelen en Magda begrijpt niet waarom Emerence, met haar onmiskenbare intelligentie niet meer van haar leven gemaakt heeft.

Emerence was a born Mephisto, utterly perverse. I once told her that if she hadn't fought non-stop against the opportunities she’d been offered, she might have been our first woman ambassador or prime minister; she had more sense and intelligence than the entire Academy of Sciences.“Good,” she said. “It’s a pity I don’t know what an ambassador does. The only thing I want is the crypt. Just leave me in peace, and don’t try to educate me. I know quite enough already. I wish I knew less. Those who want something from the country are welcome to have it, since you tell me it’s so full of opportunities. I don’t need anyone or anything. Understand that once and for all.”

Dan komt het dramatische einde waar het boek mee opent, als Emerences onmetelijke trots haar belet om hulp te zoeken als ze ernstig ziek is. Pas na haar dood begrijpt Magda haar.

If the man existed who could solve the problems of the five continents, she would have taken against him too, because he was successful. In her mind everyone came down to a common denomination – God, the town clerk, the party worker, the king, the executioner, the leader of the UN. But if she experienced a sense of fellow feeling with anyone, her compassion was all-embracing, and this didn’t extend only to the deserving. It was for everyone. Absolutely everyone. Even the guilty.

Het is haar compassie die Emerence uit doet stijgen boven de gemiddelde intellectueel, niet haar bijna bovenmenselijke kracht of haar halsstarrige trots. De deur is een monument voor mensen als zij: op het oog simpel, maar bij nadere kennismaking eindeloos en frustrerend complex - en met een overweldigende medemenselijkheid die onder de vele littekens altijd in stand is gebleven.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.