Twintig heerlijke bonbons

John Mullan, What Matters in Jane Austen?:
Twenty Crucial Puzzles Solved (GB 2012)
Letterkunde, 352 pp.
Niet vertaald


Doet men aan seks in de romans van Jane Austen? Waarom is het gevaarlijk aan zee? En wat is de correcte manier om een huwelijksaanzoek te doen? De niets-vermoedende lezer kan al gauw op het verkeerde spoor gezet worden met deze hoofdstuktitels: dat dit een verzameling weetjes is waarmee je je gezelschap op feestjes gegarandeerd wegjaagt bewonderend aan je voeten krijgt. De ondertitel helpt ook al niet, al vermoed ik dat we die niet aan John Mullan maar aan zijn uitgever te danken hebben. De literaire betekenis van de kust bijvoorbeeld is echt geen puzzel, nooit geweest ook, en de rol van het weer in Jane Austen (een ander onderwerp) evenmin. Wat we hier wel hebben, zijn twintig verrukkelijke essays, waarin Mullan steeds één onderwerp uitdiept dat op het eerste gezicht weinig belangwekkend lijkt, maar dat bij nadere beschouwing door middel van close reading en inachtneming van de toenmalige context verrassend veel licht werpt op Austens kunst.

Kate Winslet en Emma Thompson als respectievelijk
Marianne en Elinor Dashwood in de film van Ang Lee

Leeftijd doet er wel degelijk toe
Zo was het mij nooit zo opgevallen dat Austen van bijna elk personage de leeftijd noemt. Dat is ongewoon, omdat haar tijdgenoten dat meestal alleen bij de hoofdpersoon doen en dan meteen op de eerste bladzij. Austen gebruikt die leeftijden steeds met een bepaald doel, als subtiele extra informatie, die geheel verloren gaat in de meeste verfilmingen, al hoe onderhoudend die vaak ook zijn. Zo wordt in Ang Lee's Sense and Sensibility de rol van Elinor Dashwood vertolkt door de zesendertigjarige Emma Thompson, terwijl Elinor in het boek nog maar 19 is, wat een heel ander licht op haar persoonlijkheid werpt, zoals Mullan uitlegt.

We noemen hem ....
Veel moderne lezers zal het vermoedelijk ook ontgaan hoe veelzeggend Austens gebruik van de wijze waarop personages elkaar aanspreken is. Als Mr Willoughby haar jongere zus aanspreekt als 'Marianne' is Elinor - terecht - meteen alert: een huwelijksaankondiging moet nu wel meteen volgen, anders zou hij nooit zo familiair durven te zijn. Dat een aanzoek vervolgens uitblijft, is genoeg om Willoughby als onbetrouwbaar sujet te onthullen - echter, alleen voor lezers die dit soort subtiliteiten opmerken.

De meesten van ons weten waarschijnlijk wel dat men elkaar in de tijd van Austen niet zo gauw bij de voornaam noemde. Maar er zijn meer van dit soort gebruiken waar je je van bewust moet zijn om alle nuances te onderkennen. Mannen uit de betere klasse die elkaar goed kennen en op voet van gelijkheid met elkaar staan, noemen elkaar bij de achternaam, zonder "Mr." ervoor. Het is daarom geen wonder dat Emma, uit de gelijknamige roman, verontwaardigd is als de pretentieuze Mrs Elton het over 'Knightley' heeft, terwijl ze deze heer amper kent. Emma heeft het niet meer: " ‘Absolutely insufferable! Knightley!—I could not have believed it. Knightley!—never seen him in her life before, and call him Knightley!’ "

Het nieuwe biljet van £ 10,
met het portret van Austen erop.

Money, money, money
Fascinerend is ook het hoofdstuk over geld. Iedereen in Austens romans lijkt altijd precies te weten hoeveel kapitaal en inkomen iemand heeft, zelfs als de persoon in kwestie zich nog maar net in de buurt heeft gevestigd. Dat is voor ons heel wonderlijk. Mullan legt echter uit dat het 200 jaar heel gebruikelijk was dat bij een huwelijksannonce in de krant werd vermeld hoe het zat met de huwelijkse voorwaarden, en dat de heffingsgrondslag voor de Land Tax openbare informatie was. Zoals iedere Austenlezer weet, speelt geld, of het gebrek ervan, altijd een cruciale rol in haar romans, maar nog nooit zag ik die rol zo verhelderend ontleed als in dit boek van Mullan. Hij geeft niet alleen aan hoeveel, bijvoorbeeld, een jaarinkomen van £ 1.000 toen nu waard zou zijn, maar gaat ook dieper in op de manier waarop de personages over geld praten en wat dat over elk van hen zegt.

Austen als vernieuwer
Het interessantste onderwerp bewaart Mullan voor het laatst: in hoeverre is Jane Austen experimenteel als romanschrijver? Welnu, ze was veel vernieuwender dan de meesten van ons nu waarschijnlijk denken. Ze was vooral een pionier op het gebied van de 'free indirect style', een stijlfiguur waar wij zo aan gewend zijn, dat we hem niet eens meer opmerken, maar die in Austens tijd behoorlijk nieuw was en die zij voor het eerst flink uitbuitte. Voor degenen die de term niks zegt: bij 'free indirect style' worden de gedachten en uitspraken van een personage niet letterlijk en met aanhalingstekens weergegeven, maar in de indirecte rede, in de derde persoon, en zonder aanduiding dat iemand hier in feite wordt geciteerd. Voor wie niet goed oplet, lijkt het net alsof de schrijver aan het woord is en dat we haar of zijn meningen opvattingen hier lezen. Onder anderen Henry James en Gustave Flaubert maakten later in de negentiende eeuw uitgebreid gebruik van deze techniek, waarmee de auteur in de psyche van haar of zijn personages kruipt en tegelijkertijd afstand bewaart.

De versie die in mijn
boekenkast staat.

Vooral in Emma zet Austen deze stijlfiguur heel uitgekookt in, zoals Mullan laat zien. Toen ik dat boek 40 jaar geleden voor het eerst las en er later op afstudeerde was ik me daar onvoldoende van bewust. Ik kan me nu nog steeds herinneren dat ik een bepaalde opmerking over Harriet Smith, de protegee van Emma, en de onwettige dochter van een onbekende heer, ervoer als een valse noot. Tegen het eind van het boek wordt over Harriet namelijk in een bepaalde context gezegd "The stain of illegitimacy would have been a stain indeed." Dit wordt gesteld zonder aanhalingstekens en lijkt bij oppervlakkige lezing de opvatting van Austen, die daarmee plotseling heel bekrompen klinkt. Maar Mullan toont overtuigend aan, dat dit 'free indirect style' is, en dat dit helemaal niet de opvatting van de schrijver is, maar dat hiermee de snobistische ideeën van Emma, haar jonge hoofdpersoon, worden onthuld. En ineens klopt alles. Jammer dat dit boek er nog niet was toen ik mijn scriptie schreef.

Meedenken
Voor wie de romans van Austen redelijk goed kent, is dit een heel toegankelijk boek. Het is bedoeld voor de intelligente leek en niet voor specialisten aan de universiteit. Mullan strooit dus niet met vaktermen, maar schrijft bijna op normale gesprekstoon. Niet dat het nou een supervlot, lekker populair boek is; er wordt ook wel enige inspanning en een soort meedenken van de lezer verwacht, plus een interesse voor close reading. Zoals Mullan ergens in de loop van één van zijn essays zegt: "The novels employ nuances ... that shape any sensitive reader’s understanding, but that only text-searching can reveal." Wat mij betreft is dit dus verplichte kost voor iedere Austenliefhebber die op een plezierige manier flink de diepte in wil. En niet in één ruk uitlezen, maar steeds één bonbon essay per keer wegsnoepen 😉.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.