Poëtisch en meeslepend relaas over een verdwijnend volk

Laurens van der Post,
The Lost World of the Kalahari (Zuid-Afrika 1958)
Reisverhaal, 253 pp.
Nederlandse titel: Kalahari, een verloren wereld



Er zat nog een handgeschreven kassabon in dit boek: gekocht op 25 april 1980 bij Foyle's aan de Charing Cross Road in Londen. Vervolgens niet aan toe gekomen, vergeten en laten verstoffen. Totdat ik onverwacht een bezoekje aan de Kalahari ging brengen en dit boek ineens interessant werd. Helemaal actueel is het boek al niet meer, want het is geschreven in 1958 naar aanleiding van een reis gemaakt in 1955, maar ook toen waren de Bosjesmannen (die hier laten weten bezwaar te hebben tegen de politiek-correcte naam San) tragisch genoeg al aan het verdwijnen.

In de jaren vijftig was het apartheidsregiem (1948-1994) volop en officieel van kracht en werden de Bosjesmannen als nóg minderwaardiger beschouwd dan andere "inboorlingen". Veel blanken zagen ze zelfs nauwelijks als mensen, met hun primitieve jager-verzamelaars-levensstijl. Het waren eerder dieren, die je ongestraft af mocht schieten. Tegen deze achtergrond moet je dit boek lezen, want anders komt de ronkende stijl van Van der Post wel erg opgeblazen over, vooral die in de eerste paar hoofdstukken. Hij neemt het namelijk vol hartstocht en overgave op voor de San in een tijd dat dat nog niet zo vanzelfsprekend was.

Als kind in Zuid-Afrika was Van der Post al gefascineerd door de kleine, pezige, lichtbruine mensen met hun Mongolide ogen. Hij haalt cultuurbeschouwingen uit die tijd aan, waaruit blijkt dat er, vanwege de fraaie rotsschilderingen van de Bosjesmannen, gedacht werd aan een verband met het oude Egypte, maar inmiddels weten we dat dat klinkklare onzin was. Uit recent DNA-onderzoek, dat nog niet bestond in Van der Post's tijd, is wel andere interessante informatie naar voren gekomen. Zoals de meeste mensen inmiddels wel zullen weten, stamt de hele huidige wereldbevolking oorspronkelijk uit Afrika. Wat misschien minder bekend is, is dat het groepje Afrikaanse mensen waar wij allen van afstammen de voorouders van de Bosjesmannen waren (zie o.a. hier en het uitstekende artikel hier). En wat ook interessant is, is dat de Bosjesmannen hoogstwaarschijnlijk vroeger een veel groter verspreidingsgebied hadden (zie o.a. hier) en pas de laatste eeuwen gemarginaliseerd zijn door niet alleen blanken maar ook door veehoedende en landbouwende Bantoes uit het noorden. Daarnaast vind ik het intrigerend dat deze nakomelingen van de oudste Homo Sapiens voor een groot deel waarschijnlijk nog net zo leven als de mensen waarvan een deel circa 100.000 jaar geleden Afrika verliet en zich over de hele wereld verspreidde.

Terug naar Laurens van der Post. Hij was als kind al gefascineerd door de ingenieuze, perfect aan de woestijn aangepaste levensstijl van de Bosjesmannen, hun cultuur en hun denkwereld - iets wat volgens mij mede voortkwam uit de automatische en onvoorwaardelijke sympathie met de underdog die ik me uit mijn eigen jeugd herinner. Ik was vroeger altijd voor de Indianen en romantiseerde ze net zo als Van der Post doet met de Bosjesmannen. Want romantiseren doet hij en soms heeft dat bijna iets neerbuigends. Met name de eerste paar hoofdstukken, waarin hij beschrijft hoe zijn fascinatie ontstond en waarin hij jeugherinneringen ophaalt, lijden aan dat euvel. Het is regelmatig net iets te lyrisch, net iets te poëtisch, net een tikje te idealiserend, alhoewel dezelfde passages waarin hij zich te buiten gaat aan romantisering ook vaak wel weer heel treffend zijn:

What drew me so strongly tot he Bushman was that he appeared to belong to my native land as no other human being has ever belonged. Wherever he went he contained, and was contained, deeply within the symmetry of the land. His spirit was naturally symmetrical because moving in the stream of the instinctive certainty of belonging he remained within his fateful proportions. Before we all came to shatter his natural state I have never found true evidence that he exceeded his proportions. His killing, like the lion's, was innocent because he killed only to live. He never killed for fun or for the sake of killing, and even when doing it was curiously apprehensive and regretful of the deed. The proof of all this is there in his paintings on his beloved rock for those who can see with their hearts as well as their eyes. There the animals of Africa live as he knew them and as no European or Bantu artist has yet been able to render them. They are there not as quarry for his idle bow or food for his stomach, but as companions in mystery, as fellow pilgrims travelling on the same perilous spoor between distant life-giving waters. (p. 22)

Maar dan begint hij aan zijn zoektocht naar de laatste authentiek levende Bosjesmannen in de Kalahari en op dat moment begint het verhaal helemaal op gang te komen. De schrijver financiert zijn expeditie door het maken van een documentaire tv-serie die hij aan de BBC heeft verkocht. Er moeten dus in de aangepaste Landrovers niet alleen water- en benzinevoorraden en een automonteur en twee jagervrienden mee (de laatsten voor de broodnodige voedselvoorziening), maar ook een filmregiseur, een geluidsman, vele rollen film en zware camera's. Laten we hier volstaan met de mededeling dat de expeditie al gauw in de problemen raakt en dat het steeds dubieuzer wordt of Van der Post nog een authentieke Bosjesmanstam zal tegenkomen. Hier is Van der Post op zijn best. Hij weet spanning in het verhaal aan te brengen, zijn natuurbeschrijvingen zijn vol van leven en poëzie en de lezer wordt volop meegesleept in het avontuur. Het boek wordt uiteindelijk een mooi en wat melancholiek eerbetoon aan de Bosjesmannen die Van der Post zo bewondert.

Ik las dit boek in Namibië. Onze laatste dagen brachten we door in de Kalahariwoestijn, in een lodge met een klein zwembadje omringd door palmbomen, met heerlijk eten en ver van de Bosjesmannen. We hebben ze dus niet gezien, maar ik hoop dat ze zoveel mogelijk met rust gelaten worden en hun eigen leven kunnen leiden - alhoewel ik ook wel weet dat die hoop waarschijnlijk en jammer genoeg volstrekt ijdel is.