Op het scharnierpunt van Japan en de westerse wereld

David Mitchell, 
The Thousand Autumns of Jacob de Zoet (GB 2010)
Roman, 469 pp.
Nederlandse titel: De niet verhoorde gebeden van Jacob de Zoet


Twee eeuwen lang zat Japan op slot. Geen buitenlander mocht er in en geen Japanner mocht er uit. Er was slechts één klein sleutelgaatje: het minuscule kunstmatige eilandje Dejima voor de kust van Nagasaki waar de Vereenigde Oostindische Compagnie als enige een handelspost had. In 1799 landt onze held Jacob de Zoet op Dejima, om er genoeg geld te verdienen dat hij over vijf jaar met zijn verloofde Anna kan trouwen. Jacob is een wat onwaarschijnlijke held op het eerste gezicht: een rechtschapen boekhouder uit Zeeland, grootgebracht in de pastorie van zijn oom. Maar Jacob zal ons nog versteld doen staan, want al snel blijkt dat hij lef heeft en zich niet gemakkelijk uit het veld laat slaan in de slangenkuil waarin hij terecht is gekomen. Het is nét niet helemaal een zootje ongeregeld op Dejima, maar op zo'n afstand van Batavia en Amsterdam zijn corruptie en hebzucht dingen waar iedereen zich schuldig aan maakt. Bijna iedereen dan, want Dr Marinus, die hier is om te botaniseren, gaat zijn eigen gang en is niet geïnteresseerd in geld.

Jacob is in een ongunstig tijdsgewricht naar Dejima gekomen, want de Britten, die in Europa oorlog voeren tegen de Bataafse Republiek, loeren ook op de handelspost. Tegelijkertijd lijkt de stroom van Japans koper, die zo belangrijk is voor de Nederlanders, op te drogen. En het nieuwe opperhoofd Vorstenbosch lijkt ook niet helemaal het soort man waarvoor Jacob hem had gehouden.

Zoals in alle boeken van Mitchell gebeurt er ontzettend veel en worden we getracteerd op een immerboeiend en meeslepend verhaal, waarin ook de Japanners van Nagasaki een belangrijke rolspelen. Het verhaal beweegt zich, zoals we gewend zijn van Mitchell, met horten en stoten, zodat je je steeds weer even moet heroriënteren. Het wordt echter (iets dat we niet zo gewend zijn van Mitchell) vrijwel geheel verteld vanuit het derdepersoons vertelperspectief van Jacob, en vanuit van dat enkele Japanse personages, met name vanuit dat van Orito, een jonge vroedvrouw met een verbrand gezicht die zoveel geleerd heeft van Dr. Marinus. Deze kennis lijkt eerst haar redding, maar later zou het wel eens haar ondergang kunnen worden.

Bijna iedereen op Dejima (van de kok en de timmerman tot de souschef) krijgt een kort levensverhaal mee en zo ontstaat al gauw een beeld van de tijd: veel weeskinderen die aan hun lot overgelaten worden, veel moeders die in het kraambed sterven, meedogenloze ronselpraktijken - geen wonder dat scrupules niet zo'n grote rol spelen in de levens van de mensen die hier wonen.

Tegen deze achtergrond (een dozijn Europeanen, waarvan de meesten vooral oog hebben voor hun eigen gewin, en Japanners voor wie gewin de manier is om macht te behouden of te vergroten) zijn er ook nog personages - zowel aan Europese als aan Japanse zijde - die hun integriteit proberen te bewaren.

Interessantste en modernste figuur is Dr Marinus, een tolerante man van de Verlichting en van de wetenschap. Hij ziet godsdienst als een vorm van bijgeloof, tot lichte ontzetting van domineesneef Jacob, die hem tegen het einde vraagt:

'I know what you don't believe in, Doctor; what do you believe?'
'Oh, Descartes' methodology, Domenico Scarlatti's sonatas, the efficacy of Jesuits' bark ... So little is actually worthy of either belief or disbelief. Better to strive to co-exist, than seek to disprove ...' (p. 431-32)

Een man naar mijn hart, die Dr Marinus.

De personages die niet alleen worden gedreven door hebzucht en ambitie zijn ook de personages die oprecht geïnteresseerd zijn in de cultuur van de ander. Aan beide kanten zijn er goederiken en slechteriken, maar ik denk dat mensen die politieke correctheid erg belangrijk vinden zich zullen ergeren aan het feit dat de Westerse wetenschap als superieur wordt gezien, ook door Japanners. Zelf had ik daar geen moeite mee (een land dat zich afsluit van de rest van de wereld krijgt onvermijdelijk te maken met intellectuele stagnatie), maar wat me wel stoorde was een plotverwikkeling rond een sinistere Japanse abt en heerser, waarvan ik bepaalde elementen zo onwaarschijnlijk vond, dat het boek voor mij - na lang aarzelen overigens - van 4,5 naar 4 sterretjes degradeerde. Het kan ook zijn dat ik daar nog van terug kom. Dat gebeurt een enkele keer wel eens vaker.

Desalniettemin heb ik The Thousand Autumns of Jacob de Zoet met veel plezier gelezen. Het is zó'n goed verteld verhaal, met zoveel levendige personages, zoveel interessante thema's, dat ik het iedereen van harte aanbeveel die op zoek is naar een pakkende en spannende roman met literaire allure. Bovendien is het einde mooi en aangrijpend en melancholiek - precies het soort einde waar ik van houd.

David Mitchell blijft dus één van mijn lievelingsschrijvers.

Dit boek wordt in het Nederlands uitgebracht onder de titel De niet verhoorde gebeden van Jacob de Zoet. 
In The Times van 18 april 2010 staat een charmant interview met de schrijver, onder de titel "David Mitchell's imagination runs wild".