De tuin als ontsnapping aan de graaf

Elizabeth von Arnim,
Elizabeth and her German Garden (GB 1898)
Roman, 207 pp.
Nederlandse titel: Elizabeth en haar Duitse tuin



Hoe romantisch: je wordt in 1866 geboren als Mary Annette Beauchamp in het enigszins plebeïsche Australië, groeit op in Engeland, ontmoet op een reisje in Italië de Pruisische graaf Henning August von Arnim-Schlagenthin, die je prompt ten huwelijk vraagt en voordat je het in de gaten hebt, ben je een Duitse gravin. Daarna wordt het een tikje minder romantisch. Het milieu van de Pruisische adel in Berlijn waarin je echtgenoot zich beweegt is verstikkend formeel en de echtgenoot zelf is ook niet uitgesproken  gezellig. Gelukkig heeft hij niet ver van de Baltische kust een heerlijk afgelegen landgoed dat eeuwen geleden een nonnenklooster was, maar hoe heerlijk dat landgoed is ontdek je pas nadat je in drie jaar tijd drie erfgenamen hebt geproduceerd.

En zo kwam de Australische Mary Annette, die zich later als schrijfster Elizabeth von Arnim noemde, in een enorme verwilderde tuin terecht, waar ze zich voor het eerst in haar huwelijk gelukkig voelde. Deze autobiografische roman (aanvankelijk anoniem gepubliceerd) beschrijft het eerste jaar dat Elizabeth op het landgoed woont, waarvan de eerste zes weken alleen met personeel en zonder het kroost en de graaf, die ze de Man des Toorns noemt. In deze wildernis, die ze met behulp van een onbeholpen tuinman weer omtovert in een tuin (zij het een tamelijk wilde tuin) vindt ze bevrijding van de knellende society en van haar overheersende man. Alles wat ze in de tuin steekt, moet uit eigen zak komen, want de Man des Toorns beschouwt elke cent die ze aan de tuin uitgeeft als pure geldverspilling, maar Elizabeth vindt het geen probleem om het zonder nieuwe jurken te moeten stellen.

The garden is the place I go to for refuge and shelter, not the house. In the house are duties and annoyances, servants to exhort and admonish, furniture and meals; but out there blessings crowd round me at every step - it is there that I am sorry for the unkindness in me, for those selfish thoughts that are so much worse than they feel, its is there that all my sins and silliness are forgiven, there that I feel protected and at home, and every flower and weed is a friend and every tree a lover. (p. 33)

Een groot deel van de roman gaat over de genoegens die Elizabeth aan haar tuin en aan de natuur beleeft, maar er is ook een lange passage die zich in de winter binnen afspeelt en waarin Elizabeth en twee (vrouwelijke) gasten met de Man des Toorns in discussie gaan over de rol van de vrouw. De graaf is daarover volkomen duidelijk:

"Study the art of pleasing by dress and manner as long as you are of an age to interest us, and above all, let all women, pretty and plain, married and single, study the art of cookery. If you are an artist in the kitchen you will always be esteemed." (p. 152)

Elizabeth is uiteraard nog niet eens in staat om een ei te koken.

Een zware verhandeling over het opkomend feminisme is dit echter in de verste verte niet. Daarvoor is het te luchtig. De toon is vaak van de soort die ruim honderd jaar geleden voor witty and satirical doorging, maar die nu soms nogal Joop-ter-Heulachtig en gedateerd overkomt. Ook Elizabeths houding tegenover het bedienend personeel doet naar huidige begrippen tamelijk neerbuigend aan. Maar de passages waarin ze met volle teugen geniet van haar vrijheid in de tuin, van de vogels, van de wolken, van de buitenlucht, van de bloemen en van het alleen zijn, zijn ook nu nog een plezier om te lezen.

Nog meer leesplezier beleefde ik aan Von Arnims roman uit de jaren twintig, het aanstekelijke The Enchanted April, waarin de ideeën uit dit boek gedeeltelijk terugkomen, maar die veel duidelijker een roman is, met verzonnen personages en een echt verhaal.