De man die het essay uitvond

Sarah Bakewell, How to Live: A Life of Montaigne in One Question and Twenty Attempts at an Answer (GB 2010)
Biografie, filosofie, 406 pp.
Nederlandse titel: Hoe te leven


Je staat er nooit zo bij stil (ik niet tenminste), maar ook het essay is een keer uitgevonden door iemand. Het is niet zomaar uit zichzelf ontstaan of op een dag uit het niets opgedoken. De man die de eer te beurt valt om de uitvinder te zijn is Michel de Montaigne, zestiende-eeuwse jurist, burgemeester, diplomaat, wijnboer en observator van alles wat los en vast zat, maar vooral van zichzelf en zijn eigen leven. De essays gaan over van alles en nog wat, van hoogfilosofische bespiegelingen over de dood tot en met Montaignes kat die hem afleidt van het schrijven omdat ze wil spelen. Ze hebben geen didactisch doel, niet één overkoepelend thema en zitten stampvol uitweidingen. Dit boek van Sarah Bakewell is een soort dubbelbiografie van zowel Montaignes leven als van zijn geschriften en het is van begin tot eind even boeiend.

Het Frankrijk van Montaigne werd verscheurd door godsdienstoorlogen. Om de haverklap zwierven er plunderende troepen over zijn land en geweld was bijna aan de orde van de dag. Montaigne reageerde hierop door zijn landgoed niet af te sluiten en zich achter hoge muren te verschansen, maar door als het ware de sleutel in de deur te laten, zodat het net leek alsof er niks te halen was. Het werkte. Dit was één van de vragen die Montaigne zijn hele leven bezig hielden: moet je keihard terugvechten als je bedreigd wordt, vluchten, je onderwerpen en hopen op genade, bluffen? Voor hem en zijn tijdgenoten waren dit niet de theoretische vraagstukken die het voor de meesten van ons zijn. Hij hield niet van academische filosofen:

... he disliked their pedantries and abstractions. But he showed an endless fascination for another tradition in philosophy: that of the great pragmatic schools which explored such questions as how to cope with a friend’s death, how to work up courage, how to act well in morally difficult situations, and how to make the most of life.

Vooral de klassieke stromingen van de Stoicijnen en de Epicuristen spraken hem aan, met name het evenwicht in de emoties en de aandacht voor het hier en nu dat ze propageerden, als zijnde de onmisbare ingrediënten voor een goed leven. Van het Scepticisme nam hij de opvatting over dat er geen absolute waarheden zijn, dat de mens en alles wat hij produceert feilbaar is en dat dat niet erg is. Volgens Montaigne werd je het gelukkigst als je het leven zoveel mogelijk nam zoals het is (wat natuurlijk eenvoudiger is met een eigen kasteel en flink wat geld) en je jezelf en de mensen om je heen accepteerde met al hun imperfecties. Onvolkomenheden maken ons immers menselijk.

Wars van absolute meningen als hij was, vond Montaigne het belangrijk om zoveel mogelijk te proberen dingen van verschillende kanten en standpunten te zien, zelfs vanuit het standpunt van een dier, wat destijds een revolutionaire gedachte was (jezelf verplaatsen in een hond!?). In 1676 leverde dit hem lange tijd een plaats op de Index van verboden boeken op, want de mens was immers door God boven het dier geplaatst. Een dier had helemaal geen gevoelens en het idee dat wij allemaal dezelfde wereld delen en dat alleen ons standpunt anders is, werd niet getolereerd door de kerk. Zijn gemakkelijke aanvaarding van de menselijke imperfectie en zijn voorliefde voor open debat, leverden hem in diezelfde eeuw de haat (én fascinatie) op van filosofen als René Descartes en Blaise Pascal.

Maar Montaignes literaire nalatenschap bleek onverwoestbaar. Voltaire nam het  in de achttiende eeuw juist weer voor hem op en de Romantici zagen een geestverwant in hem door zijn ongeordende, organische schrijfstijl en zijn hoogstpersoonlijke benadering, maar vonden het jammer dat hij gematigdheid zo hoog in het vaandel had en nooit eens lekker Himmelhoch jauchzend, zum Tode betrübt uit zijn dak ging. De Engelsen zijn vanaf het begin dol op hem geweest: "Montaigne’s preference for details over abstractions appealed to them; so did his distrust of scholars, his preference for moderation and comfort, and his desire for privacy." Dankzij Montaigne nam het persoonlijke essay een hoge vlucht in Engeland.

De unieke, quirky essays van Montaigne zijn zó van alle tijden en nog steeds zó fris, dat de ene na de andere lezer steeds weer het idee had dat hij deze essays zelf had kunnen schrijven. "How did he know all that about me?" (Bernard Levin) "It seems he is my very self." (André Gide) "Here is a ‘you’ in which my ‘I’ is reflected; here is where all distance is abolished." (Stefan Zweig).

Sarah Bakewell heeft op buitengewoon knappe en onderhoudende wijze het verhaal Montaignes leven en het tijdperk waarin hij leefde geïntegreerd met een uitstekende inleiding tot zijn essays. De volgende stap is nu natuurlijk het lezen van de essays zelf. Ik heb ze in een gratis Engelse versie op mijn ereader staan, maar in dit geval lees ik toch liever een Nederlandse vertaling. Er is een hele mooie hardcover van Atheneum, maar met circa 1500 pagina's lijkt me die niet erg handzaam. Gelukkig is deze versie ook als ebook verkrijgbaar, maar voordat ik daar 30 euro voor neer tel, ben ik toch wel benieuwd of de vertaling van Hans van Pinxteren de moeite waard is. Is er iemand die daar meer over kan zeggen?

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen!