Stel dat ...

Kate Atkinson,
Life After Life (GB 2013)
Roman, 560 pp.
In het Nederlands verkrijgbaar als Leven na leven


De romans van Atkinson hebben altijd iets aparts, iets eigens, iets anders dan anders. Als je ze streng gaat analyseren is er meestal wel iets op aan te merken, maar dat maakt op de een of andere manier niets uit voor het leesgenot. De laatste boeken van Atkinson hadden als hoofdpersoon een privé-detective, maar overstegen het genre van de detective. Dit boek doet iets geheel nieuws. Het speelt met de vraag 'Stel dat je steeds weer opnieuw geboren kon worden en je dat wat er de eerdere keren fout ging, over kon doen'. Waarschuwing voor de liefhebbers van hokjes: dit is geen speculative fiction of alternate history, maar een niet-genregebonden roman, die gebruik maakt van dit gegeven als een literair instrument en de mogelijkheden daarvan met veel flair aftast. De roman is daarmee in zekere zin experimenteel, maar vrees niet: hij heeft tegelijkertijd de toegankelijkheid die al Atkinsons boeken hebben. Life After Life is in de eerste plaats onversneden leesplezier.

Het verhaal begint - verscheidene keren - op een winternacht in februari 1910. De welgestelde Sylvie Todd staat op het punt te bevallen; haar man is vanwege een dringende familiekwestie elders; de Ierse dienstmeid is nog maar 14 en ze zijn ingesneeuwd. De dokter kan niet door de sneeuw heenkomen en de baby sterft meteen na de geboorte. Reset. Dezelfde  winternacht in februari 1910. Een boerenzoon is er met zijn werkpaarden in geslaagd een weg vrij te maken door de sneeuw, de dokter is op tijd en de baby haalt het. De moeder noemt haar Ursula. Ze groeit voorspoedig op met haar oudere broer en zusje, totdat ze als kleuter tijdens een vakantie aan zee verzwolgen wordt door de golven. Reset. Ursula wordt weer geboren, ze groeit weer op tot dromerige kleuter en we zijn weer op het strand aangekomen. Maar deze keer is er een amateurschilder die Ursula en haar zusje in zijn schilderij aan het verwerken is (voor nét dat menselijke elementje) en daardoor Ursula uit de zee weet te redden. Totdat het volgende gevaar toeslaat. Enzovoort.

Ursula sterft heel veel doden, maar wordt steeds weer op hetzelfde moment opnieuw geboren en elke keer neemt haar leven door een toevalligheid een iets andere of zelfs drastisch andere wending. Wat tijdens haar kindertijd vooral opvalt, is dat het leven van een kind zo ontzettend precair is; dat er maar een kleinigheidje hoeft mis te gaan of het is afgelopen. Wat treffend is in het leven van de oudere Ursula is dat weinig opzienbarende keuzes op kennelijk onbelangrijk momenten hele grote gevolgen kunnen hebben: zo zorgt het beantwoorden van een kus op zestienjarige leeftijd voor een volstrekt ander leven dan een klap in het gezicht van de betreffende jongeman.

We volgen het gewone en tegelijkertijd veelbewogen leven van Ursula en haar familie door de jaren van de Eerste Wereldoorlog, de jaren dertig (waarin ze in enkele van de variaties in Hitler-Duitsland terechtkomt), de Tweede Wereldoorlog (meestal tijdens de Blitz in Londen, maar ook een keer in Berlijn) en de periode daarna. Ursula staat centraal, maar Atkinson laat ook de mensen om haar heen een belangrijke rol spelen. Doordat die steeds weer opduiken in net wat andere omstandigheden leren we hen van heel verschillende kanten kennen. In het ene leven is de losbandige tante bijvoorbeeld vooral verwend en narcistisch, in het andere leven krijgt ze de kans iets zinvols te doen en blijkt ze veel meer in haar mars te hebben. Om maar iets te noemen.

En dan is er natuurlijk het enorme schrijftalent van Atkinson, die haar personages zoveel leven inblaast, dat je als vanzelf meeleeft en blijft meeleven; die familiedynamiek altijd interessant weet te maken; die tragedie  en lichtvoetigheid op wonderbaarlijk knappe wijze weet te verweven; en die voortdurend allerlei leuke details in de tekst stopt, zoals bijvoorbeeld de uitspraak van Sylvie ‘A little whimsy never hurt anyone’, zo karakteristiek voor de boeken van Atkinson. Of het terloopse gesprekje waarin de Eerste Wereldoorlog wordt aangekondigd door de vader van Ursula:

   ‘Austria has declared war on Serbia,’ Hugh said conversationally and Margaret said, ‘How silly. I spent a wonderful weekend in Vienna last year. At the Imperial, do you know it?’
   ‘Not intimately,’ Hugh said.

Of de speelse verwijzingen naar de Engelse literatuur, die voor hen die daarmee bekend zijn, een voortdurend genot vormen. Of de wijze waarop Atkinson elke keer het sterven van Ursula ongelooflijk genoeg voorziet van een gevoel van poëzie. Of dit gesprekje tussen Sylvie en Izzie, het zwarte schaap van de familie en Sylvie's schoonzusje:

   ‘Why is everything an “adventure” with you?’ Sylvie said irritably to Izzie.
   ‘Because life is an adventure, of course.’
   ‘I would say it was more of an endurance race,’ Sylvie said. ‘Or an obstacle course.’

Wie heeft er gelijk? Sylvie of Izzie? Dat is een mooie vraag om over na te denken terwijl je dit verrukkelijke boek leest.

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen!