Er was eens .... een bos

Sara Maitland,
Gossip from the Forest: The Tangled Roots of Our Forests and Fairytales (GB 2012)
Non-fictie, 370 pp.
Niet in het Nederlands verkrijgbaar.


In de tijd dat ik nog in Sinterklaas geloofde, was ik er ook heilig van overtuigd dat er kaboutertjes in holle boomstammen woonden. Mijn favoriete opa had me dat verteld, dus het was waar. Regelmatig speurde ik bomen met gaten in de stam af naar een teken van de kaboutertjes, maar die waren natuurlijk én heel klein én heel schichtig en zorgden er echt wel voor dat ik ze niet te zien kreeg. Het feit dat ik nooit een kaboutertje heb kunnen spotten, tastte geen moment mijn geloof in deze wezentjes aan. Integendeel, ze werden er alleen maar geheimzinniger en dus interessanter door.

Hans en Grietje, door de Deense
illustrator Kay Nielsen (1886-1957)

Een enkele keer als ik nu nog door een bos loop, word ik onverhoeds weer overvallen door dat spannende, mysterieuze gevoel dat ik als klein kind had. Dan zie ik een hele bijzondere, grote woudreus met paddenstoelen en voel ik gewoon weer heel eventjes dat daar kabouters leven, alhoewel ik natuurlijk heel goed weet dat dat niet zo is. Maar dat sprookjesgevoel van destijds was zo heerlijk, dat het net een cadeautje is als het een paar tellen terugkomt. Toen ik dus las dat Sara Maitland, auteur van het fantastische A Book of Silence, een boek had uitgebracht over de relatie tussen bossen en sprookjes, wist ik niet hoe gauw ik dat aan moest schaffen.

Maitland denkt dat de sprookjes die wij kennen (die van de Gebroeders Grimm en Moeder de Gans) zijn ontstaan in het bos, dat ze voor het eerst verteld werden door bosbewoners. Tegenwoordig zijn bossen alleen nog voor recreatie of bomenkweek, in vroeger eeuwen werden ze bevolkt door houthakkers, jachtopzieners, mijnwerkers, varkenshoeders en anderen die in hun levensonderhoud voorzagen door wat het bos te bieden had. Waarom ze denkt dat deze mensen de oorspronkelijke sprookjesvertellers waren? Onder andere omdat kinderen en volwassenen in bossen weliswaar verdwalen en opgegeten worden, maar er ook altijd beter en rijker uitkomen. Want sprookjes hebben steevast een goed einde en gaan bovendien verrassend vaak over arme mensen die koningen te slim af zijn en in een episode in het bos welvaart vinden. Bovendien: "in fairy stories, anyone who has legitimate work in the forest will always turn out to be a ‘good’ character."

Maitland legt nog een ander verband tussen sprookjes en bossen, een verband dat ze voor het eerst zag in het eerdere A Book of Silence:

One of the things that has always drawn me to fairy stories is their sense of secrecy. Many of the most resonant tales for me are about secrets and silences and hidden truths. It was this that first alerted me to the deep connection between the forests and the stories. Like the stories, the forests guard their secrets and hide their treasures; I believe the stories took the particular themes they did because their original tellers were living in the forests.

Ze zegt eerlijk dat ze haar hypothese niet hard kan maken (de oorsprong van onze sprookjes ligt nu eenmaal ergens in de nevelen van de middeleeuwen), maar hij is in ieder geval interessant en ze zegt er zulke verbeeldingsvolle dingen over dat je op zijn minst allerlei boeiende nieuwe inzichten krijgt over de wereld waarin de sprookjes ontstonden, maar ook over de verhaaltechnische aspecten weet ze van alles te melden, want Maitland is in de eerste plaats een schrijver en verteller.

Roodkapje en de wolf, door de Britse
illustrator Arthur Rackham (1867-1939)

Toch gaat dit boek net zo zeer over bossen en bomen als over sprookjes. Het is verdeeld in 12 hoofdstukken die de 12 maanden van het jaar bestrijken en in elk hoofdstuk gaat Maitland op ontdekkingstocht in een ander Brits bos, van Epping Forest tot de Schotse Hooglanden. Haar observaties daar zijn net zo inspirerend als die over sprookjes: ze duikt in de geschiedenis van de koninklijke jachtbossen, spreekt met een soort gilde van mijnwerkers die in een bos in Gloucestershire eeuwenoude rechten hebben, steelt een kerstboom, vertelt interessante dingen over op het eerste gezicht zo saaie productiebossen, over oerbossen, over beuken, over paddenstoelen, over bosbeheer... Overal weet ze wat interessants te zien en over te vertellen, overal is een verbeelding aan het werk die haar moeiteloos laat schakelen tussen de verhalen van Grimm en de verhalen die een boslandschap te vertellen hebben.

Het enige zwakke element zijn haar moderne hervertellingen van eigen hand van oude sprookjes die op elk hoofdstuk volgen. Een paar zijn geslaagd, eentje is tenenkrommend, maar de meeste zijn vooral aardig als opgaven in een creatiefschrijvencursus en vallen verder uit de toon in dit boek: net iets te feministisch, net iets te touchy-feely, net iets te politiek correct. Ze hebben dit boek een half sterretje gekost. Maar verder is dit een boek om te koesteren en nog regelmatig naar terug te keren..

Mijn exemplaar van dit boek staat helemaal bol van de onderstrepingen en eigenlijk zou ik niets liever doen dan hier mijn vijftig favoriet passages citeren, maar daar zit niemand op te wachten. Lees dit boek zelf, als je houdt van verhalen, van bomen, van geschiedenis, van de natuur, van magie - en vergeet vooral niet te genieten, want zoals Maitland uiteindelijk zelf zegt:

... in reality most fairy stories are not about ‘finding yourself through terror’ or working out the more problematic questions of identity. They do not all offer a negotiation through the latency period into mature sexuality, or the rewards of a well-developed sense of self-esteem. They are not even about magic in any serious sense of the word. A surprising number of them are very silly indeed – they are jokes, elaborate teases, for fun.

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen!