Lang leve de recensent

Rónán McDonald, 
The Death of the Critic (GB 2008). 
Letterkunde, 160 pp.
Niet in het Nederlands vertaald



Toen McDonald aan kennissen vertelde dat hij bezig was met een boek dat The Death of the Critic ging heten, kreeg hij meteen bijval, omdat mensen dachten dat hij enthousiast aan het schrijven was over het einde van de literaire kritiek. Weg met die professionele critici! is de laatste jaren immers het credo. We zijn toch allemaal critici? Start een blog, vul het met stukjes die bestaan uit een klein samenvattinkje en een waardeoordeeltje ("Dit is een erg mooi boek" c.q. "Niet kopen, want het is saai") en presto, de eerste de beste bloggende huisvrouw noemt zich tegenwoordig op LinkedIn 'boekrecensent'.

De mening van een willekeurige blogger is namelijk exact evenveel waard als die van een professionele recensent die decennia van zijn werkzame leven aan de literatuur gewijd heeft, want het gaat in dit democratische tijdperk alleen nog maar om persoonlijke smaak. Ja toch? Nou nee, niet volgens McDonald en ik ben het roerend met hem eens dat dat veel te kort door de bocht is. McDonald betreurt deze ontwikkeling (niet persé die van de boekblogs, maar wel die van de reductie van een literaire waardeoordeel tot niet meer dan 'smaak') en legt in dit uitstekende, prikkelende boek op heldere, welbespraakte wijze uit waarom. En nou niet meteen afhaken, omdat je ook niks van professionele critici moet hebben en liever bloggers leest. McDonald heeft namelijk een hoop interessants te melden, en wijt het verdwijnen van de professionele kritiek mede aan de universiteiten en hun ondoordringbare 'Theory' en hun politiek geïnspireerde cultural studies

Want terwijl de amateurcriticus oprukte, had de academische literatuurkritiek zich al een tijdlang steeds verder in haar ivoren toren teruggetrokken, dankzij de opkomst van 'Theory' en cultural studies, waarbij geen esthetisch waardeoordeel meer wordt gevormd, maar alle cultuur op een wetenschappelijke en objectieve wijze wordt bestudeerd - tenminste dat is de pretentie. Literatuur (en lectuur, want daar is in deze visie geen verschil meer tussen) wordt daarbij gezien als niet meer dan 'tekst' die al dan niet in dienst staat van de bestendiging van de dominante positie van witte welvarende heteroseksuele mannen. Vroeger werd aan de literatuur een verheffende werking toegekend (mijn overgrootvader had in zijn arbeiderswoning in De Knijpe een bibliotheekje ingericht waar dorpsgenoten met dat doel boeken konden lenen). Je kon er een beter mens van worden, als je het beste van het beste las, zo was het idee. Tegenwoordig wordt aan de universiteiten literatuur (en andere kunstuitingen) eigenlijk alleen nog maar langs de politiek correcte meetlat gelegd en daarop beoordeeld. Ook niet oninteressant, maar van een intrinsieke, esthetische waarde van kunst is sindsdien geen geen sprake meer. Voeg daarbij een voor de leek volkomen onleesbaar jargon en de opsluiting in de ivoren toren is een feit. Geen wonder dat de blogosfeer in het gat gesprongen is.

Het is natuurlijk heerlijk voor ons dat er tegenwoordig met een paar muisklikken zo'n overvloed aan gelijkgestemde lezers te vinden is. Toch ziet McDonald ook een gevaar in het alleen maar lezen van besprekingen van bloggers die een smaak hebben die overeenkomt met de jouwe (zoals we vermoedelijk allemaal grotendeels doen). Je blijft lezen in datzelfde kringetje van boeken en schrijvers waarvan je weet dat je ze graag leest en wordt nauwelijks uitgedaagd om ook eens op avontuur te gaan.

An able and experienced critic, with sufficient respect and authority, could traditionally persuade readers to give unfamiliar work a second glance, to see things they did not see at first glance. Put simply, this is one of the reasons why a healthy public criticism provides such a salutory service for the arts: it can brush received wisdoms and tired forms against the grain.

Dit in tegenstelling tot de nieuwe ontwikkelingen die we de laatste tijd hebben gezien, waardoor dankzij de blogosfeer tenenkrommend slecht geschreven rotzooi als Fifty Shades of Grey een verkoopsensatie kan worden.

McDonald breekt daarom een lans voor het soort literatuurkritiek dat niet benauwd is om goed beargumenteerde esthetische en waarde-oordelen te geven - een literatuurkritiek die zo'n oordeel niet ziet als een puur subjectief iets dat volledig afhankelijk is van tijd en plaats, niet als iets waarbij de ene mening net zoveel waard is als de andere.  Natuurlijk is het verschrikkelijk lastig om de intrinsieke waarde van literatuur of een andere kunstvorm vast te stellen. Natuurlijk is daar altijd een subjectief element bij aanwezig en natuurlijk is dat oordeel mede afhankelijk van tijd en plaats. Maar dat wil niet zeggen dat we het daarom maar op moeten geven.

To command wide public attention, the critic needs to write as if the stakes matter, that the arts are important and the question to be arbitrated and judged upon are of some moment - not just politically but also aesthetically (the two are interlaced).

Ofwel: "If we do not attend to value in the arts, then how can we attend to the value of the arts?" (mijn nadruk).

Ik heb hiermee eigenlijk alleen nog maar het eerste en laatste hoofdstuk van dit ongelooflijk interessante boek bij de kop gehad, want in het uitgebreide middendeel gaat McDonald in op de geschiedenis van de literatuurkritiek. Dit is niet zozeer boeiend vanwege het historische perspectief, maar omdat het laat zien hoeveel mogelijke manieren er zijn om literatuur en de waarde ervan te benaderen. Er is de stroming die kunst als moreel verheffend ziet, er is de beweging die in kunst een middel ziet om dichterbij het goddelijke te komen, er is de 'l'art pour art'-benadering (kunst om de kunst, gewoon omdat het mooi is), er is de literatuurmethode die vooral veel aan close reading doet en de tekst voor zich laat spreken, enzovoort. Van elke benadering laat McDonald zien welke boeiende resultaten ze kan geven en wat de nadelen zijn. De perfecte manier om literatuur te bestuderen is er duidelijk niet, maar wat een inspiratie geven deze hoofdstukken!

McDonald is duidelijk van het type wetenschapper dat ik ook op de universiteit gehad heb en dat toen (eind jaren 70, begin jaren 80) hopeloos achterliep, want ik heb tijdens mijn studie nooit over 'Theory' gehoord. Dit soort docent liet je de tekst van een roman, gedicht of kort verhaal grondig bestuderen en kwam dan in samenspraak met de studenten en met een beetje deskundige sturing tot een oordeel, waarbij ook het plezier in de literatuur erg belangrijk was. McDonald noemt dit the impressionistic, subjective response en hij vindt dat daarvoor weer ruimte moet komen op de universiteiten, zodat de academici die daar opgeleid worden opnieuw contact kunnen maken met het algemene lezerspubliek en daarmee in debat kunnen gaan om het weer uit te dagen. Gelukkig ziet hij de laatste tijd een voorzichtige kentering, zodat hij enigszins optimistisch afsluit met de constatering dat "[p]erhaps the critic is not dead, but simply sidelined and slumbering. The first step in reviving him of her is to bring the idea of artistic merit back to the heart of academic criticism. 'Judgement' is the first meaning of kritos [het Griekse woord waar 'kritiek' van is afgeleid - AvG]. If criticism is to be valued, if it is to reach a wide public, it needs to be evaluative."

Misschien is dit geen werkje voor de modale blogger, maar ben je meer dan gemiddeld in literatuur- en kunstbeschouwing geïnteresseerd, dan zul je dit waarschijnlijk een heel inspirerend en interessant boek vinden. Het is al van een paar jaar geleden en stond hier al een eeuwigheid in de kast, maar het heeft aan actualiteit niets ingeboet. En McDonald is zo'n welsprekende en heldere denker dat het toegankelijker is dan je wellicht zult denken.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen! Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Plaats dan s.v.p. een link bij de reacties.