zondag 11 september 2016

Een stem die weigerde te zwijgen

Mary Sharratt
Illuminations: A Novel of Hildegard von Bingen (VS 2012)
Roman, 288 pp.
Niet in het Nederlands verkrijgbaar
12 augustus 2016



Het begint met het eind. Want dat eind is typerend voor Hildegard van Bingen. Weer heeft ze haar eigen geweten gevolgd en weer is ze in conflict gekomen met de kerkelijke autoriteiten, ditmaal omdat ze een geëxcommuniceerde monnik heeft laten begraven op het kerkhof van haar klooster bij Bingen. We maken in deze roman kennis met haar op het moment dat ze als bijna tachtigjarige abdis met haar nonnen het volledige kerkhof aan het omspitten is, opdat de mannen van de bisschop van Mainz niet kunnen zien waar de monnik ligt en hem dus niet op kunnen graven. Maar na deze opmaat schakelt Sharratt terug naar Hildegards jeugd en wordt dit een chronologisch verhaal van één van de meest bijzondere vrouwen uit de middeleeuwen.

Ingemetseld
Over de persoon van Hildegard, die rond 1098 geboren werd, is veel meer bekend dan die van haar illustere bijna-tijdgenote Eleanora van Aquitanië, die koningin van zowel Frankrijk als Engeland was. Hoe dat komt? Al tijdens haar leven werd haar biografie opgetekend door haar secretaris en vertrouweling Volmar, en ook zelf liet ze een enorme hoeveelheid geschriften na, waaronder honderden brieven, boeken over visionaire theologie, boeken over geneeskrachtige kruiden en wonderschone liturgische muziek die nu nog steeds uitgevoerd wordt. Maar het begin van haar leven was minder veelbelovend. Ze werd als kind samen met haar adellijke patrones gravin Jutta von Sponheim ingemetseld in het klooster van Disibodenberg. Ja, ingemetseld. Dat was een beproefde methode om al bij leven semi-heilig te worden en het hield in het geval van Jutta en Hildegard in dat ze twee vertrekjes in het klooster kregen, waarvan het ene via een raam met traliewerk in verbinding stond met het interieur van de kerk, en het andere met een binnenplaatsje. Nadat de jonge vrouw en het kind daar waren binnengeleid werd de ingang dichtgemetseld en zaten ze opgesloten. De vrome Jutta had daar voor gekozen, Hildegard niet.

Uithongering
Historische romans zijn net zozeer een product van onze eigen tijd als van de tijd waar ze over gaan. Het is dus geen wonder dat Sharratt in dit gefictionaliseerde leven een sterke nadruk ligt op vrouwenonderdrukking en zelfbeschikking. Maar het is absoluut geen feministisch pamflet geworden. Ze is er wonderwel in geslaagd om 'haar' Hildegard een eigen stem te geven en heeft haar persoonlijkheid zo doorvoeld neergezet dat meeleven vanzelf gaat, ook al staan de opvattingen van 1000 jaar geleden vaak wel heel ver van ons af. De fanatiek vrome Jutta, die zichzelf zowat dood hongerde en zware ketenen onder haar kleren droeg, zou tegenwoordig als hysterisch en anorectisch worden beschouwd en rijp voor therapie. Maar in de twaalfde eeuw werd ze mateloos bewonderd, aanbeden zelfs, vanwege haar ascese. Hildegard behoorde overigens niet tot de bewonderaars en zou zich later, toen ze haar eigen klooster bestierde, altijd als een voorstander van matiging opwerpen.

Overwinningen
Sharratt heeft zich, zoals een goede romanschrijver betaamt, geconcentreerd op de conflicten in Hildegards leven, en conflicten waren er genoeg voor iemand als zij, die weigerde om zich het zwijgen op te laten leggen door de kerkelijke autoriteiten, die op hun beurt niet gewend waren aan zulke eigenzinnige vrouwen. Maar ze vond ook medestanders, geestelijken die wel bereid waren te erkennen dat wat zij te melden had het horen waard was. Zonder deze machtige mannen was ze nooit zo beroemd geworden en was ze mogelijk weggekwijnd in haar cel. In de buitenwereld hadden vrouwen soms nog wel invloed, namelijk als ze rijke weduwen waren, maar binnen de kerk was een vrouw als Hildegard volledig afhankelijk van de mannen die het daar voor het zeggen hadden. Alleen dat al maakt haar strijd erg spannend. En elke overwinning die ze boekte, smaakte ook mij als lezer buitengewoon zoet.

Schoonheid en vreugde
De extra dimensie van deze roman zit hem echter in de schitterende wijze waarop Sharratt Hildegards innerlijke leven weergeeft. Veel daarvan is natuurlijk eigen interpretatie van de schrijver, maar het komt op mij wel volledig overtuigend over. Ze presenteert de grote liefde die Hildegard voor de moederfiguur Maria voelt, als een reactie op haar eigen moeder, die koud en afstandelijk is en haar zonder enige zichtbare moeite in een klooster stopt, waarschijnlijk omdat ze niet weet wat ze aan moet met de visioenen van haar dochter. Zo'n meisje is immers nooit fatsoenlijk uit te huwelijken. Hildegards visioenen zijn niet die van een ascetische geloofsbeleving, maar van die van bedwelmende vreugde en overweldigende schittering. De heilige vrouwen die Hildegard als voorbeeld dienen, zijn geen uitgemergelde martelaressen maar stralende koninginnen die rechtstreeks uit de hemel komen:
They weren’t veiled, weren’t starving or frightened. They sported neither hair shirts nor scourges but were dressed like royal women, robed in crimson damask, crowned in gold, their unshorn hair flowing free. Faces alight with joy, they lifted their hands in prayer.
En dat is ook een belangrijk onderdeel van dit boek: vreugde. De vreugde die Hildegard vindt in haar visioenen, in de natuur, in haar muziek, in boeken, in schoonheid en in vriendschap. En dat zijn dingen die van alle tijden en alle plaatsen zijn.

Heel dichtbij
Er zijn vele biografieën over Hildegard, haar werken zijn ruimschoots in vertaling beschikbaar, maar een roman als deze maakt de mens Hildegard toegankelijk voor de gewone lezer op een wijze waar primaire bronnen en non-fictie niet tegenop kunnen. Ja, het is een eenentwintigste-eeuwse interpretatie, mede ingegeven door eenentwintigste-eeuwse preoccupaties, maar het is wel een interpretatie die mij heel dicht bij een vrouw bracht wier leven in veel opzichten oneindig ver van het mijne staat. Vaak zijn sterke vrouwen in historische romans nepperig, moderne heldinnen in antieke gewaden, maar de Hildegard van Sharratt voelt echt. Dat is een grote prestatie.


Lees vooral ook de lovende berichten van Barbara, Bettina en Hella over dit boek.
Hieronder een prachtuitvoering van Hildegards muziek van het ensemble Sequentia, van de cd Canticles of Ecstasy.



PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.

10 opmerkingen:

  1. Ja, prachtig boek, ik vond het ook heel bijzonder hoe Hildegard tot leven komt in dit boek, zonder een moderne vrouw te zijn zoals helaas maar al te vaak in een historische roman. Dit was uitstekend gedaan!

    Groetjes,

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Ben blij dat jij er ook zo van genoten hebt. Prachtige bespreking! In 2014 ben ik in Disibodenberg geweest, de cel van Hildegard en Jutta staat nog deels overeind, zeer ontroerend. Ik ben begonnen illustraties uit haar werken op Pinterest te zetten.

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Dames, jullie alle drie nog bedankt voor de wervende besprekingen, waardoor dit boek hoog op mijn leeslijst is gekomen.
    Hella, wat bijzonder dat je in Disibodenberg bent geweest. Geschiedenis wordt op zo'n plek eventjes voelbaar, stel ik me zo voor.

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Hoi Anna, wat een mooie muziek! Ik heb de cd zojuist bij Bol besteld, daar zal ik nog veel plezier van beleven. Het boek ga ik waarschijnlijk niet lezen, maar je stukje inspireert mij wel om weer eens wat vaker naar haar muziek te luisteren. Groetjes, Erik

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Ja, prachtig hè? Dat die muziek ons na bijna 1000 jaar nog steeds zoveel doet! Heel bijzonder.

      Verwijderen
  5. Reacties
    1. En wat fijn dat Mary Sharratt de moeite heeft genomen om daar zo'n mooi boek over te schrijven!

      Verwijderen
  6. Hoi Anna, ik heb de cd binnen en inmiddels twee keer beluisterd. Bij deze nogmaals dank voor de geweldige luistertip. Groetjes, Erik

    BeantwoordenVerwijderen