Levens uit een heel bijzonder land

Ethiopische koffieceremonie
(bron: Wikipedia)

Binnenkort ga ik naar Ethiopië met vakantie! Het is een land waar ik al heel lang naar toe wil, omdat het zo bijzonder en hier zo onbekend is. Het heeft een stokoude cultuur, die in veel opzichten heel anders is dan in de rest van Afrika. Wist je bijvoorbeeld dat de Ethiopiërs zich al rond het jaar 340 bekeerden tot het Christendom, een paar eeuwen vóór wij dat deden? Dat het nooit gekolonialiseerd is en dus relatief weinig westerse invloeden kent? Dat het voormalige koningshuis beweerde af te stammen van Salomon en de koningin van Sheba? Dat het een andere kalender heeft met 13 maanden en dat de jaartelling ook afwijkt? Dat het zijn eigen schrift heeft? En dat de koffieboon er oorspronkelijk vandaar komt?

Om me in te lezen raadpleeg ik natuurlijk altijd de standaardreisgidsen, voor de praktische informatie, maar het is ook waardevol om niet-toeristische boeken van Ethiopiërs zelf te lezen, voor de blik van binnenuit. En zo kwam ik uit bij het leven van een traditioneel levende Ethiopische vrouw die bijna de hele twintigste eeuw meemaakte, en de memoires van een ingenieur die in de jaren zeventig in de communistische revolutie verstrikt raakte. Beide boeken zijn uitstekend geschreven en zeer de moeite waard, ook als je van plan bent om nooit naar Ethiopië te gaan.

Aida Edemariam,
The Wife's Tale: A Personal History (Ethiopië 2018)
Biografie, 352 pp.

Yetemegnu, een dochter uit een goede familie (verre verwanten van de vrouw van de keizer), werd in 1924 uitgehuwelijkt aan een vrome priester. Dat uithuwelijken vond ze niet het ergste, dat was normaal, maar dat er niet gedanst werd op haar bruiloft, dat vond ze vreselijk. Zij was een kind van acht jaar oud, haar bruidegom was dertig. Ze kreeg negen kinderen, de eerste op haar veertiende, en overleefde meerdere van hen. Yetemegnu leerde pas op haar negentigste lezen en schrijven, maar heeft haar levensverhaal in eindeloos veel sessies aan haar kleindochter Aida Edemariam verteld, een schrijfster die opgroeide in Ethiopië maar nu als senior feature writer voor The Guardian werkt, en dat is te merken, want het proza is prachtig en beeldend, en het boek heeft terecht veel positieve aandacht in de Engelstalige pers gekregen.

Toen Yetemegnu klein was en opgroeide, was Ethiopië nog een feodaal koninkrijk, met een monarch die zijn macht alleen deelde met de aristocratie. Yetemegnu kreeg geen scholing, want ze was een meisje en zou als echtgenote vooral bezig zijn met het bereiden van maaltijden en het zorgen voor kinderen. Arm was ze niet. Ze leefde weliswaar met haar man in een lemen huis zonder elektriciteit en stromend water, maar dat gold voor iedereen, zeker op het platteland. Het huis werd steeds uitgebreid met extra gebouwen, Yetemegnu had huispersoneel en inkomsten uit het land dat haar familie bezat, maar voor onze begrippen klinkt het allemaal eenvoudig en primitief.

Links op deze muurschildering de man van Yetemegnu,
in de kerk in Gondar die hij stichtte en bouwde.

Haar moeder was al vroeg overleden en door haar vrome tante werd ze uitgehuwelijkt aan een nog veel vromere priester die meer dan twintig jaar ouder was. Een uitgesproken gelukkig huwelijk werd het niet, maar toen haar man vele jaren later gevangen werd gezet door het corrupte regime en nog weer later de oppermachtige kerk haar land inpikte, toog deze bescheiden en ongeletterde vrouw naar Addis Abeba en pleitte onvermoeibaar bij de keizer en andere machtshebbers.

Ze maakte de Italiaanse bezetting van 1935 tot 1941 mee, was verbijsterd door de communistische revolutie in de jaren zeventig, vooral toen sommige van haar kinderen daarin meegesleept werden, maar was dolgelukkig met de radio en de telefoon, waarmee ze contact kon onderhouden met respectievelijk het nieuws elders in het land en haar kinderen en kleinkinderen die eerst vertrokken om te studeren en later om elders te werken. Yetemegnu was een gehoorzame en vrome echtgenote, zoals het hoorde, maar ze liet haar geest nooit knakken. Dit, vaak poëtisch vertelde, verhaal is een liefdevol eerbetoon aan een bijzondere grootmoeder, die een leven op de achtergrond leefde, maar hiermee de aandacht krijgt die ze verdient. Het boek eindigt met de begrafenis in de kerk waar ze trouwde, bijgewoond door honderden en uitgevoerd met de enorm uitgebreide rituelen die daar in Ethiopië bij horen. Een mooi einde, dat me zeer ontroerde.
________________________________________________________________________________

Nega Mezlekia, 
Notes from the Hyena's Belly: An Ethiopian Boyhood (Ethiopië 2000)
Memoires, 368 pp.
Nederlandse titel: De buik van de hyena

Nega Mezlekia woont alweer jaren in Canada, waar hij als jongeman naar toe ging om te studeren, maar hij groeide op in de oostelijke Ogadenwoestijn, in het stadje Jijiga, omringd door Somalische nomaden, moslim medicijnmannen, hyena's waar iedereen als de dood voor was, en belandde korte tijd als guerillastrijder in de woestijn toen in Ethiopië een burgeroorlog uitbrak. Maar dit is niet een boek dat alleen maar over de verschrikkingen van oorlog en hongersnood gaat. Het geeft ook onvergetelijke scènes uit Mezlekia's jeugd, die ik met extra veel belangstelling las, omdat hij en ik even oud zijn.Waar ik leerde om goed uit te kijken als ik de weg overstak, leerde Mezlekia dat je nooit 's nacht buiten moest slapen:

Sleeping outdoors in Jijiga was the ultimate suicide. It was a vanishing act. The hyenas would cut you up into pieces quicker than the gods could put you together. They would devour you, your shoes, bracelets, linen and anything else you had touched. Beggars knew this; they might go hungry, but they always had shelter.

Leerstof wordt er op school letterlijk ingeramd en Ethiopië is nog een feodaal land, compleet met slavernij. De christelijke meerderheid en de Joodse en islamitische minderheden leven vrij probleemloos samen, zij het meestal in gescheiden wijken, maar de verdeling in stammen is nog steeds van het hoogste belang. De Amhara hebben de macht en zijn dus superieur, op de Oromo uit het zuiden wordt neergekeken, of zoals Mezlekia het met zijn droge humor zegt: "I found out that the Divine Author delivers in Amharic, and that the Devil speaks Oromo."

Maar er is ook veel moois, zoals de bijzondere vorm van poëzie die Mezlekia beschrijft, die typisch is voor Ethiopië en nauw verbonden is met het feodale stelsel.

In Ethiopia, poetry is second only to the achievements of kings. Poets are sought after and treated with great reverence by the ruling class. In ancient times, poets were invited to read at the king’s palace and light up the festivities at a feudal lord’s manor by composing odes that both celebrated triumphs over adversaries and advised the lord of the condition of his serfs.

De horigen konden niet rechtstreeks kritiek op de landeigenaren uitoefenen, maar konden wel een dichter inhuren die dat voor hen deed in een zogenaamde kinae, een gedicht waar in zeer bedekte termen indirect beklag werd gedaan over misstanden - en waar de landeigenaar naar luisterde.

Op de leeftijd dat ik mij in mijn Friese provincieplaatsje braaf voorbereidde op mijn eindexamen, bereikte de onvrede met het feodale regime van keizer Haile Selassie zijn hoogtepunt, en werd Mezlekia politiek bewust en politiek actief. Midden in de nacht sloop hij uit huis om zich met een vriend aan te sluiten bij vrijheidsstrijders in de woestijn. Uiteindelijk liep dit avontuur op een deceptie uit en keerde hij gelukkig weer heelhuids terug naar huis. Maar terwijl ik nog steeds braaf zat te blokken op mijn Latijn en Grieks, moest Mezlekia met zijn moeder en zijn broers en zusters voor zijn leven vluchten naar rustiger delen van Ethiopië. Echter, ook in Addis Abbeba aan de universiteit bleek het niet veilig te zijn. In de jaren dat ik mij onbezorgd in het gezellige studentenleven van Groningen stortte, werd Mezlekia net als veel van zijn studiegenoten zonder vorm van proces in de gevangenis gegooid. Hij mocht vervolgens van geluk spreken dat hij daar weer levend uitkwam. Met zijn beste vriend liep het anders af.

Waar het boek van Edemariam een heel leven beslaat, gaat het verhaal van Mezlekia alleen over zijn jonge jaren. Waar het eerste boek gaat over een vrouw in de schaduw van grote veranderingen, gaat het tweede over een jongeman die zelf aan die veranderingen meedoet. Beide geven een levendig en boeiend beeld van een intrigerend land met een fascinerende cultuur, dat meer heeft te bieden dan hongersnood en burgeroorlog. Ik hoop het snel met eigen ogen te zien.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je een van deze boeken  besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.