Een schitterend juweel

Peter Brown,
The World of Late Antiquity (VS 1971)
Geschiedenis, 203 pp.


Dit is het soort geschiedenisboek waar ik het meest van houd: geen opeenstapeling van oorlogen en koningen, maar het traceren van veranderingen in cultuur, in denken, in sociale verbanden. Deze voorkeur is mede de reden waarom ik de hier beschreven periode (van 150 tot 750) zo fascinerend vind. De klassieke wereld veranderde in die van de middeleeuwen; een heidens Europa werd een christelijk Europa; wereldbeelden verschoven, een levenswijze verdween ; een enorm, centraal geleid imperium versnipperde. Wat bleef ? Wat verdween in de overgang naar de zogenaamde duistere middeleeuwen?

Allereerst is er een groot verschil tussen het west- en het oostromeinse rijk. Zoals bekend transformeerde het oosten zich uiteindelijk tot het Byzantijnse rijk, dat ondanks de opkomst van de islam nog duizend jaar bleef voortbestaan, en werd het westelijke rijk onder de voet gelopen door de zogenaamde barbaren (stammen die een Germaanse taal spraken, lieden zoals wij dus). Maar daar ging wel het een en ander aan vooraf.

De westromeinse elite van erudiete senatoren/grootgrondbezitters werd een elite van bisschoppen/grootgrondbezitters die geen interesse meer hadden in de klassieke cultuur. Het chistendom was aanvankelijk vooral een godsdienst van de gewone man en het overheersende wereldbeeld versimpelde daardoor aanzienlijk vergeleken met dat van de klassieke filosofen. Boeken werden zeldzaam.

Aan de andere kant trad er ook innovatie op: er ontstond bijvoorbeeld de geheel nieuwe kunst van handschriftverluchtiging met de bizarre, zwaar gestileerde, maar prachtige figuren uit Ierse en Engelse manuscripten. Het realisme van de klassieke kunst maakte plaats voor de veel abstractere ideeënuitbeelding van de middeleeuwen. En in het Byzantijnse rijk, in Egypte om precies te zijn, ontstond het kluizenaarschap dat de kloosters voortbracht.

Dit is geen uitputtend overzicht van een periode, maar veeleer een impressie, een interpretatie, waarbij enige basiskennis van de klassieke wereld onmisbaar is. Brown schrijft verbeeldingsvol, literair, met prachtige metaforen. Hij weet precies die details eruit te pikken en die dwarsverbanden te leggen die de periode tot leven brengen en reliëf geven. Zeer uitgebreid en prachtig geïllustreerd. Geen wonder dat dit boek uit 1971 nog steeds in druk is.