Een liefdesverhaal uit de Kaukasus

Kurban Said,
Ali and Nino (Azerbeidzjan/Oostenrijk 1937)
Roman, 237 pp.

Nederlandse titel: Ali en Nino


Eigenlijk heb ik helemaal niets gemeen met Ali, de ik-figuur van deze roman. Ali is geen slecht mens, maar hij is wel heel nadrukkelijk een product van zijn tijd, zijn omgeving, zijn godsdienst en zijn klasse, dat wil zeggen een jongeman geboren in de negentiende eeuw in Azerbeidzjan en een moslim uit een schatrijke aristocratische familie. Hij houdt er zoals te verwachten ongelooflijk politiek-incorrecte ideeën over vrouwen op na, ziet de Aziatische moslimcultuur als superieur aan de rest van de wereld, haalt zijn eindexamen dankzij het geld van zijn vader en ziet vechten en en moorden en sterven voor Azerbeidzjan als het hoogste ideaal. En toch. Toch werd ik zo gegrepen door dit verhaal, dat ik ademloos in een steeds wildere rit meegesleurd werd door de straten van Bakoe, de woestijnen van Azerbeidzjan, de parken van Tblisi, de bergen van Daghestan en een haremtuin in Teheran, om uiteindelijk buiten adem neer te ploffen bij het einde van een land, van een tijdperk en van een leven. Wat een verhaal!

Ali is heftig verliefd op Nino en Nino is net zo verliefd op Ali, maar zij is tevens Georgisch en christelijk. Waar Ali in alles is gericht op het oosten, zijn Nino en haar familie zoals alle Georgiërs georiënteerd op Europa. Nino heeft geen boodschap aan de sluier en aan een leven achter muren. De Perzische poëzie en tapijten die Ali zo betoverend vindt, zeggen haar weinig. Evenzeer als een liefdesverhaal is dit dus een dramatisering van de ontmoeting tussen oost en west, een onderwerp dat nergens zo zichtbaar is als in de Kaukasus, waar Azië en Europa samenkomen, door elkaar heen lopen en zo nu en dan botsen.

De wereld van Ali is in wezen nog een middeleeuws-feodale wereld, waar de enige sociale eenheid die van de familie is, en noch de staat noch het individu echt meetellen. Regulering vindt plaats door het uitvechten van vetes. Recht geschiedt door het eigenhandig doden van degene die de regels overtreedt.

"... the principle of blood feuds must be maintained, otherwise how would it all end? Humanity is divided into families, not into nations. And the families hold between them a certain balance, God-given, and founded on the virility of the men. If this balance is disturbed by a murderous force, then the family which has offended against God's will has to lose a member too. Thus the balance is restored." (p. 66)

Maar dan breekt ver weg in Europa de Eerste Wereldoorlog uit en Ali komt in een loyaliteitsconflict: door mee te vechten kan hij eer voor zijn familie winnen, maar moet hij wel vechten voor een tsaar wiens onderdaan hij weliswaar is, maar die het verkeerde geloof aanhangt en Europa naar de Kaukasus wil brengen? Nog ingewikkelder wordt het als de Turken zich in het conflict mengen. Zij zijn weliswaar Moslims, maar Soenieten, geen Sjiïten, zoals Ali en zijn volk.

In zijn relatie met Nino is Ali minder zwart-wit dan hij zou willen. Zijn liefde voor haar is intens en oprecht en hij realiseert zich dat hij compromissen zal moeten sluiten, als hij met haar wil trouwen. Een bevriende godsdienstfanaat doet daar trouwens heel eenvoudig over: een vrouw is niet meer dan een akker die het zaad ontvangt en omdat ze geen onsterfelijke ziel heeft, maakt het niet uit van welk geloof ze is. Vergeleken met deze Seyd komt Ali nog vrouwvriendelijk en gevoelig over. In tegenstelling tot Seyd is Ali in ieder geval bereid om na te denken, om niet blind de regels te volgen, alhoewel er voor hem geen twijfel is dat hij een Aziaat is. Een mooie observatie over het verschil tussen de Aziatische moslim en de Europese christen volgt, als Ali met een Georgiër spreekt over hoezeer hij houdt van de woestijn en zich ongemakkelijke voelt in het bos.

"I love simple things: wind, sand and stones. The desert is simple like the thrust of a sword. The wood is complicated like the Gordian knot. I lose my way in the woods." (p. 52)

Zijn gespreksgenoot zegt daarop het volgende:

"Maybe that is the one real division between men: wood men and desert men. The Orient's dry intoxication comes from the desert, where hot wind and hot sand make men drunk, where the world is simple and without problems. The woods are full of questions. Only the desert does not ask, does not give, and does not promise anything. But the fire of the soul comes from the woods. The desert man - I can see him - has but one face, and that truth fulfills him. The woodman has many faces. The fanatic comes from the desert, the creator from the woods. Maybe that is the main difference between East and West." (p. 52)

De wereld wordt steeds ingewikkelder voor Ali, naarmate Europa dichterbij komt, niet alleen in de persoon van Nino, maar ook bijvoorbeeld in de vorm van de olierijkdom die nog maar net in Azerbeidzjan is ontstaan. En als Ali naar zijn geliefde Perzië vlucht, moet hij toegeven dat de cultuur daar decadent is geworden en elke vitaliteit heeft verloren. Hij realiseert zich met veel pijn in zijn hart dat zijn geliefde Azië haar langste tijd heeft gehad.

Kurban Said is vrijwel zeker het pseudoniem van de Azerbeidzjaanse Jood Lev Nussinbaum, die zich op jonge leeftijd tot de Islam bekeerde en later naar Europa uitweek, waar hij Ali und Nino voor het eerst in het Duits publiceerde in samenwerking met een Oostenrijkse barones. De Azerbeidzjaners zien dit boek als hun nationale roman, maar het is in vele talen vertaald en ook gewoon als Ali en Nino in het Nederlands verkrijgbaar. Wie Kurban Said ook was, hij heeft een buitengewoon meeslepend, poëtisch verbeeld verhaal gemaakt van een conflict dat actueler is dan ooit.