Iemand anders worden kan heel gevaarlijk zijn

W.F. Hermans,
De donkere kamer van Damokles (Nl 1958)
Roman, 334 pp.


Volgens de omslagtekst is dit vooral een spannende oorlogsroman en dat is het zeker. Er is een film van gemaakt, die ongetwijfeld ook heel onderhoudend en spannend is. Maar het boek heeft meer te bieden dan alleen een spannend verhaal. Onder de plotlaag heeft Hermans thema's als identiteit, waanzin, en echo's van Kafka verborgen.

Hoofdpersoon Henri Osewoudt is de bijna archetypische antiheld: vader al vroeg verloren (vermoord door gestoorde moeder), altijd onder de maat gebleven (een halve centimeter te klein voor militaire dienst), dun kleurloos haar, geen baardgroei en een hoog vrouwelijk stemmetje. Hij heeft het idee om ooit nog iets van zijn leven te maken al vroeg opgegeven, trouwt met zijn onaantrekkelijke, veel oudere nicht Ria, doet het sigarenzaakje van zijn vader weer open en neemt zijn krankzinnige moeder in huis. Zijn leven verandert als de oorlog uitbreekt en de Nederlandse soldaat Dorbeck zijn winkel betreedt. Dorbeck is een soort negatief van Osewoudt, dezelfde bouw ("ik heb me uitgerekt voor de keuring"), hetzelfde gezicht, maar dan met zwart haar, baardgroei en een stem als een bronzen klok. Hij vraagt Osewoudt voor hem een paar foto's te ontwikkelen en zo belandt Osewoudt in het verzet. Osewoudt stelt geen vragen, maar doet alles wat Dorbeck van hem verlangt. Want eindelijk is Osewoudt iemand.

'Toen ik hem voor het eerst zag, dacht ik: zoals deze man is, zo had ik moeten zijn. Begrijp je, het is een beetje moeilijk om het uit te drukken, maar ik bedoel zo ongeveer als in een fabriek waar een bepaald voorwerp wordt gemaakt: nu en dan mislukt er een, ze maken een tweede dat goed is en het mislukte exemplaar gooien ze weg . . .
'Alleen, mij hebben ze niet weggegooid, ik ben blijven bestaan, mislukt en wel. Ik heb nooit geweten dat ik het mislukte exemplaar was, totdat ik Dorbeck ontmoette. Toen wist ik het. Toen wist ik dat hij het geslaagde exemplaar was, dat ik in vergelijking met die man geen reden van bestaan had, dat ik mijzelf alleen aanvaardbaar maken kon, door precies te doen wat hij zei. Ik heb alles gedaan wat hij mij gezegd heeft en dat is heel wat . . . heel wat . . . (p. 176)

Als Osewoudt om aan de Duitsers te ontsnappen zijn haar zwart verft, gaat hij op in Dorbeck, wordt hij als het ware Dorbeck. Zozeer zelfs dat hij voor hem wordt aangezien en in steeds gevaarlijker situaties terecht komt. Tegen het eind van de oorlog krijgt hij Dorbeck nog één keer te zien. Samen staan zij voor een spiegel en daar maakt Osewoudt een foto:

Zo hielden zij zich een seconde doodstil, elkaar aanrakend in de spiegel. Osewoudt hield de sluiter ingedrukt met een gevoel van extase: hij dacht: nu ben ik eindelijk compleet, al is het maar op een foto. De sluiter klikte. (p. 220)

En wat heeft Damokles hier mee te maken? In de Griekse legende is Damokles een kruiperige hoveling in Syracuse die jaloers is op de macht en weelde waarin zijn koning Dionysius leeft. Hij mag één dag van plaats wisselen. Damokles geniet totdat hij aan het van de dag wordt gewezen op het vlijmscherpe zwaard dat permanent aan slechts een paardenhaar boven zijn hoofd hangt. Dan heeft Damokles het wel gehad met de macht en de weelde.

Zo ontdekt Osewoudt als de oorlog is afgelopen dat het misschien wel helemaal niet zo'n goed idee was om voor Dorbeck aangezien te worden. Want was Dorbeck wel een verzetsheld? Was hij misschien niet een dubbelspion? Heeft hij zelfs überhaupt wel bestaan? De wereld van Osewoudt begint tot zijn grote wanhoop steeds meer op die van Kafka te lijken.

Osewoudt is een interessante figuur. Hij roept medelijden op omdat alles hem vanaf het begin tegen zit. Hij roept irritatie op omdat hij het aanvankelijk zo snel opgeeft. Hij roept weerzin op omdat hij geen moreel bewustzijn heeft. En uiteindelijk roept hij weer medelijden op. Is hij een held? Is hij een slachtoffer? Is hij gek zoals zijn moeder of ziet hij de zaken juist heel helder? Een pater stelt hem voor dat hij gered kan worden door goddelijke genade, maar Osewoudt houdt er wat dat betreft een even illusieloos wereldbeeld op na als de atheïst Hermans zelf:

- Wat is de zin van mijn leven, antwoordde Osewoudt, als ik geboren wordt met een vervloeking en die vervloeking alleen maar kan kwijtraken door een genade? Moet ik daarvoor leven: om twee cadeautjes te krijgen die elkaar opheffen, terwijl ik niet om cadeautjes heb gevraagd? Ik heb nergens om gevraagd. Ik heb er ook niet gevraagd om te leven. Ik heb er niet om gevraagd om geboren te worden, ik heb er niet om gevraagd te worden vervloekt bij mijn geboorte, ik vraag er ook niet om te worden begenadigd bij mijn dood. Als er toch voor mij niet anders opzit dan dood te gaan, heb ik trouwens geen genade meer nodig: tegelijk met mijn leven, komt er ook een eind aan mijn vervloeking. (p. 326)

Zo slingert Hermans de lezer voortdurend heen en weer in een roman, die inderdaad een spannend oorlogsverhaal inhoudt, maar die de lezer ook voor een hoop vragen stelt. Heeft Osewoudt goed gedaan of is hij een misdadiger? Wat is schijn en wat is werkelijkheid? Hoe zat het nu echt met Dorbeck? Ik weet het niet.