Een onmisbaar plaatjesboek

Eric Karpeles, Paintings in Proust: A Visual Companion to In Search of Lost Time (VS 2008)
Kunst & literatuur, 351 pp.


De hele À la recherche du temps perdu zit boordevol met verwijzingen naar schilderijen, van Giotto tot Léon Bakst. Proust was weg van beeldende kunst en hoewel hij zijn jongere jaren vooral sleet met het bijwonen van dineetjes en soireetjes, had hij ook nog tijd om uitgebreid het Louvre te bezoeken en de schilderijen daar als een spons op te zuigen. In zijn romancyclus begint het al op p. 49. Marcel beschrijft daarin zijn vader als "[...] standing like Abraham in the engraving after Benozzo Gozzoli which M. Swann had given me, telling Sarah she must tear herself away from Isaac." Ik word dan meteen nieuwsgierig hoe die gravure er uitziet. En dit is nog maar de eerste van een stuk of tweehonderd van dergelijke verwijzingen.

Eric Karpeles, Amerikaans kunstenaar en schrijver over kunst, heeft het Proustminnende deel van de mensheid dan ook een grote dienst bewezen door in 2008 (toen pas!) dit fraai gebonden, rijk geïllustreerde boek met afbeeldingen van alle schilderijen die in de Recherche worden genoemd het licht te doen zien.

Het behandelt de schilderijen in de volgorde waarin de lezer ze tegenkomt in Prousts boek. Getoond worden steeds een kleurenafbeelding, het betreffende citaat uit het boek en een kort inleidinkje daarop. Ik heb dus de hele Proust gelezen met dit boek voortdurend binnen handbereik en elke keer als ik een verwijzing naar een schilderij of een schilder tegenkwam, hoefde ik alleen maar Paintings in Proust open te slaan en daar was de juiste afbeelding.

Het boek is daarnaast voorzien van een buitengewoon erudiete inleiding, die je bij voorkeur twee keer moet lezen: voordat je aan Proust begint, maar ook nog een keer als je hem uit hebt, omdat het je dan allemaal veel meer zegt. Karpeles behandelt hierin niet alleen welke rol beeldende kunst speelde in het leven van Proust en wie zijn favoriete schilders waren, maar ook welke wijze de beeldende kunst is verweven met zijn eigen werk.

Paintings in In Search of  Lost Time fulfill an extremely complex role as transitional objects. They are formidable enough to be imbued with conjuring and validating powers. From Botticelli's Zipporah, Swann extracts permission and benediction of the untutored Odette; the painting could be said to have inspred his love - something Odette's own physical allure had failed to do. It casts a spell of enchantment over Swann strong enough to nurture him with an aesthetic sustenance she could not possibly provide. [...] In the painting's reflected glow the orchid-loving courtesan emerges transfigured into someone good, someone biblical. Swann's erotic dementia is spiritually pacified as he holds to his lips the picture of the daughter of Jethro. (p. 24)

Voor het personage van de schrijver Bergotte is de confrontatie met een onwaarschijnlijk perfect  zonovergoten dakje in Gezicht op Delft van Johannes Vermeer zo verpletterend, dat hij zich vertwijfeld afvraagt of hij in zijn eigen werk niet te droog en te kleurloos is geweest en ter plekke dood inelkaar zakt.

Eén van de terugkerende personages in Prousts boek is de schilder Elstir, en Karpeles legt uit welke schilders model stonden voor dit personage. De naam Elstir is bijvoorbeeld een gedeeltelijk anagram van de namen van de schilders Helleu en Whistler, en in de persoonlijkheid en de preoccupaties van Elstir zelf zijn volgens Karpeles de Amerikaanse kunstenaar Alexander Harrison, en de veel bekendere schilders Moreau, Degas, Turner, Renoir en Monet te herkennen. Helaas is van de veelvuldig in het boek voorkomende en beschreven schilderijen van Elstir geen enkele afgebeeld, om de simpele reden dat ze alleen in de verbeelding van Proust bestaan. Dus dat ontbreken kunnen we Karpeles niet verwijten.

De schrijver heeft een hier een eigen webstek.