Nachtmerries van de Amerikaanse Burgeroorlog

Connie Willis,
Lincoln's Dreams (VS 1987)
Roman, 256 pp.
Niet in het Nederlands verkrijgbaar


Connie Willis wordt altijd onder het science-fictionkopje gerangschikt, omdat veel van haar romans over tijdreizen gaan, maar dit boek is moeilijk in een hokje te proppen. Laten we het maar houden op "speculatieve fictie", een term die tegenwoordig veel vaker wordt toegepast op wat eerder, wegens gebrek aan beter, sf werd genoemd.

Dit is de eerste roman die Willis schreef, maar niet de eerste die ik van haar las. To Say Nothing of the Dog (klik hier voor mijn bespreking) en Doomsday Book (over een tijdreizende historica die strandt in de veertiende-eeuwse pestepidemie) vond ik geweldig. Belwether en Passage waren wat mij betreft minder geslaagd. Lincoln's Dreams werd alom aangeprezen, maar tot nu toe had ik het steeds links laten liggen, omdat ik de Amerikaanse obsessie met hun burgeroorlog nu eenmaal niet deel en omdat ik überhapt niet zo dol ben op boeken over oorlogen. Hoe ik er dan toch toe kwam om het begin van Lincoln's Dreams gratis op mijn Kindle te zetten weet ik ook niet meer precies. In ieder geval stond het er op toen ik laatst in de trein zat, een boek uit had en door mijn free samples bladerde. Ik begon het uit nieuwsgierigheid te lezen en heb aan het eind van het fragment, vanuit mijn treincoupé, onmiddellijk het hele boek gedowload, want Willis had me al na één hoofdstuk bij de lurven en ik wilde meteen door.

De verteller is Jeff, die historisch onderzoek doet voor een succesvolle schrijver die aan de lopende band romans over de Amerikaanse burgeroorlog uitbrengt. Toevallig (of waarschijnlijk niet zo toevallig) raakt Jeff op een boekpresentatie in gesprek met Annie, de vriendin van zijn oude studievriend Richard, die beklemmende, terugkerende dromen heeft. Tot Jeffs verbijstering herkent hij deze dromen als gebeurtenissen uit het leven van Generaal Robert E. Lee, de verslagen zuidelijke generaal, met daarin details die alleen iemand kan kennen die een minutieuze studie van de periode heeft gemaakt. Annie's vriend Richard, tevens psychiater, komt met de  achterhaalde Freudiaanse uitleg dat de dromen niks met de burgeroorlog te maken hebben, maar voortkomen uit onderdrukte jeugdtrauma's van Annie en wil haar laten opnemen. Richards baas is het daar echter niet mee eens: volgens de meest recente onderzoeken hebben dromen niet echt iets te betekenen. Ze zijn gewoon processen van het brein dat de indrukken van de dag verwerkt en die mogelijk beïnvloed worden door fysieke factoren. Jeff denkt echter dat er in dit geval iets anders aan de hand is - en is bovendien stiekem verliefd op Annie geworden.

Intussen is zijn opdrachtgever, de romanschrijver Broun, geïnteresseerd geraakt in een bepaalde droom van Lee's tijdgenoot Lincoln en naar California gevlogen om een theorie over de mogelijke rol van dromen als voorspeller van ziektes te verkennen, als een mooie invalshoek voor zijn nieuwe roman. Jeff reist even later met Annie naar het zuiden af waar ze de oude slagvelden bezoeken, en raakt steeds meer verontrust door Annies dromen. Tussen het verhaal van Jeff en Annie door krijgen we fragmenten uit de laatste roman van Broun en van Jeffs eigen onderzoek naar het lot van het laatste paard van Generaal Lee.

Het is lastig om precies de vinger te leggen op waar dit boek naar toe wil en waar het onder de oppervlakte allemaal over gaat. Ik denk dat het ook niet geschikt is om het aan een al te exacte exegese te onderwerpen en dat je dat niet moet willen - zo'n roman is dit niet. Er zijn wel duidelijke thema's aan te wijzen, zoals die van het plichtsbesef. Steeds weer komt de vraag aan de orde waarom duizenden boerenjongens zich aan één van beide kanten in deze onzalige oorlog stortten en waarom Lee bleef doorvechten, zelfs na enorme verliezen en een hopeloze uitgangspositie. Willis denkt dat het niet zoveel te maken heeft met principes, maar vooral met het tamelijk elementaire gevoel dat men zijn plicht heeft te doen, dat dat op de een of andere manier de juiste en fatsoenlijke weg is. Dit thema komt ook terug in het verhaal van Annie en haar dromen. Maar een echt finaal antwoord komt er niet, ook niet op de vraag waarom Annie haar dromen heeft en waar deze vandaan komen.

Er zijn lezers die in Lincoln's Dreams vooral een liefdesverhaal in zien, maar om dat als hoofdthema op te voeren gaat veel te ver. De persoonlijke, emotionele betrokkenheid van Jeff bij Annie is een mooie manier om het meeleven van de lezer te verzekeren, het is ook een onderdeel waarin andere thema's gespiegeld en gereflecteerd worden, maar het is echt niet het hoofdthema. Schuldgevoelens zijn eveneens een rode draad, zowel in het verhaal van Robert E. Lee, een kennelijk fatsoenlijk man die tienduizenden de dood injoeg, als in het verhaal van Jeff en Annie en zelfs van Richard en Annie. Ook in dit geval lopen de thematische lijnen door elkaar heen en is er geen duidelijke boodschap - wat niet verwonderlijk is met zo'n complex idee als schuld, zeker als het gekoppeld wordt aan plichtsbesef.

Wat Willis in dit boek vooral doet, naar mijn mening, is op originele wijze morele kwesties uit de burgeroorlog aansnijden aan de hand van de gevoelens en belevenissen van een aantal rechtstreeks betrokkenen, zoals de bevelhebber en zijn soldaten, en deze als het ware vermengen met de gevoelens van haar eigentijdse hoofdpersonen. Dit creëert aan de ene kant een manier om de emoties en de gruwelen van de mensen die de oorlog zelf meemaakten te delen, aan de andere kant schept het afstand om die in perspectief te zien. Willis heeft van deze ingrediënten een volstrekt eigen verhaal gemaakt dat niet alleen aangrijpend is, maar ook nog eens spannend. Warm aanbevolen, zolang je maar geen einde verwacht waarin alle eindjes netjes aan elkaar worden geknoopt, want dit is geen opstel, maar verbeeldingsvolle fictie die vragen oproept en ze in mindere mate beantwoordt. Ik kan daarom meeleven met de lezers die het een frustrerend en verwarrend boek vonden, maar voor mij werkte het: ik ervoer het uiteindelijk als een fascinerend en meeslepend geheel.