De mens achter de "stiff upper lip"

Jane Gardam,
Old Filth (GB 2004)
Roman, 256 pp.
Nederlandse titel: Een onberispelijke man


Jammer dat Gardam zo'n rare titel voor dit boek heeft gekozen. De lezers die zich handenwrijvend op iets ranzigs verheugen, worden fiks teleurgesteld (jesses, een Literaire Roman), en de doelgroep laat zich afschrikken door de onaantrekkelijke titel. Zelfs toen ik wist dat F.i.l.t.h. stond voor Failed In London Try Hong Kong, moest ik nog iets overwinnen om een boek te kopen dat ik maar bleef associëren met vuilnis en afval. Uiteindelijk gaven de juichende recensies in de pers ('Magnificent', 'Gardam's masterpiece', 'Beautifully written and strangely moving') de doorslag. En wat een geluk, want dit boek is een parel, eentje met een zachte, onopvallende, maar perfecte glans.

Old Filth is de bijnaam van de reeds lang gepensioneerde en inmiddels legendarische rechter, Sir Edward Feathers, die zijn fortuin maakte als advocaat in Hong Kong. In de ogen van zijn omgeving is hij een oude man die een gemakkelijk en tamelijk saai leventje heeft gehad, maar niet alles is wat het lijkt. Jane Gardam laat de lezer stukje bij beetje kennismaken met haar hoofdpersoon, eigenlijk op dezelfde wijze zoals je in het echte leven iemand leert kennen. Er zijn fragmenten uit zijn vroegste jeugd in Maleisië, dan weer beschrijvingen van dingen die hij onlangs meemaakte, zoals de dood van zijn vrouw, fragmenten uit zijn school- en studententijd, hele kort hints over een aantal jeugdjaren in Wales waar iets raars gebeurde, en geleidelijk aan krijgen we een beeld van de echte Edward Feathers. Niet als een keurig afgerond persoon, maar ook weer als iemand uit het echte leven, compleet met deugden en onhebbelijkheden, vol tegenstrijdigheden, zwakheden, bewonderenswaardigheden en eigenaardigheden. Eén ding is volstrekt duidelijk: hij heeft niet zoals iedereen denkt een gespreid bedje gehad.

Vader, een koloniaal in wat nu Maleisië is, was zwaar getraumatiseerd en met een drankprobleem uit de eerste wereldoorlog teruggekomen, moeder stierf vlak na Edwards geboorte, waarna de baby werd gestald bij de inheemse min en Edward opgroeide als een gelukkig inheems jongetje dat alleen Maleis sprak en geen idee had dat hij een Engelse vader had. Maar zoals in alle koloniale gezinnen werd hij als kleuter op de boot naar Engeland (Home, met een hoofdletter) gezet, niet naar zijn tantes die het te druk met golfen hadden, maar naar een echtpaar in Wales dat tegen vergoeding deze Raj orphans, zoals ze werden genoemd, opvoedde totdat ze oud genoeg waren om naar kostschool te gaan en vandaar naar de universiteit.

De moeder van een goede vriend was een soortgelijke Raj orphan, ook al leefden haar beide ouders nog, en doet daar stoer-luchtig over, zoals dat hoorde:

'My parents didn't love me at all,' said Mrs Ingoldby. 'They were Indian army. My mother couldn't wait to get rid of me to England. She'd lost several of us. Such pitiful rows of litle graves in het Punjab and rows of mothers, too. But she really wanted just to ship me off. I'm very grateful. I went to a marvellous woman and there was a group of us. We completely forgot our parents. My mother ran off with someone - they did, you know. Or took to drink. Not enough to do.' (p. 55)

Maar één van de meisjes die met hem bij het echtpaar in Wales woonde weet wel beter:

They say it suits some. They come out fizzling and yelling,  "I didn't need parents," and waving the red, white and blue. Snooty for life. But we're all touched, one way or another. (p. 105)

Gardam laat zien wat een dergelijke eenzame en liefdeloze Rule-Brittania-jeugd met een mens doet, zelfs al wordt die mens later nog zo'n maatschappelijk succes en heeft hij zelfs een redelijk geslaagd huwelijk, want dankzij de Britse stiff upper lip heeft Edward nooit beter geweten dan dat je niet moet zeuren maar gewoon zo goed mogelijk door moet modderen. Dat doen de anderen immers ook en als je dat niet doet, word je een contactgestoorde alcoholist zoals zijn vader.  Hier en daar moest ik trouwens ook lachen, bijvoorbeeld als het hoofd van de kostschool van Edward voorspelt dat hij later (net als ikzelf) jurist gaat worden:

Yes. You'll be lawyer. Magnificent memory. Sense of logic, no imagination and no brains. (p. 68)

Gardam schrijft fantastisch. Elk pennenstreekje spreekt boekdelen, elk personage tot en met de kleinste bijfiguur komt tot leven, elk puzzelstukje klopt uiteindelijk, waarbij alle stukjes samen veel meer produceren dan slechts de som van het geheel. Ze is niet opdringerig als schrijver, maar laat het warme portret van Sir Edward Feathers als het ware zelf op zijn plaats vallen. Tenminste, zo lijkt het, en wat mij betreft is dat het kenmerk van een hele goede schrijver. Deze roman is inderdaad, zoals de recensenten zeggen "magnificent" en "strangely moving".