Herinterpretatie van een leven

Julian Barnes
The Sense of an Ending (GB 2011)
Roman, 144 pp.
Nederlandse vertaling: Alsof het voorbij is.


Voor iedereen die dat nog niet had meegekregen: dit boek won afgelopen dinsdag (18 oktober 2011) de prestigieuze Man-Bookerprijs, in één van de meest omstreden afleveringen ooit. De shortlist werd door de kenners als één van zwakste in jaren afgedaan (met alleen dit boek van Barnes een waardige kandidaat voor een literaire prijs) en het werd nog erger toen de voorzitter van de jury meende te moeten aankondigen dat ze dit jaar hadden gekozen voor leesbare boeken, daarmee tot grote verontwaardiging van velen implicerend dat "literaire" boeken niet leesbaar zijn. Een tamelijk wonderlijk uitgangspunt voor de jury van een literaire prijs.

In ieder geval werd de shortlist 2011 één van de bestverkopende ooit en een groot commercieel succes. Dat wel. Dat is mooi voor de genomineerden, maar ook ik vroeg me af waarom je boeken zou nomineren voor een literaire prijs als deze ook zonder nominatie wel als warme broodjes over de toonbank gaan. Een prijs met literaire pretenties zou (in tegenstelling tot allerlei publieksprijzen, en bijvoorbeeld de Costa Award) toch eerder als doel moeten hebben om kwalitatief hoogstaande, maar minder belichte, minder gangbare, meer uitdagende boeken onder de aandacht te brengen. Potentiële commerciële succesnummers hebben immers geen nominatie nodig. Die komen er zo ook wel en ontvangen een prijs in de vorm van oogstrelende verkoopcijfers.

Een ander (wat mij betreft terecht) kritiekpunt op de jury van dit jaar was, dat ze er kennelijk van uit gingen dat literaire kwaliteit en leesbaarheid elkaar bijna per definitie uitsluiten. Wat een flauwekul: ook knap geschreven, gelaagde boeken die je doen nadenken kunnen enorm leesbaar zijn en een heleboel plezier verschaffen. Sterker nog, juist bij iets waar je misschien iets meer moeite voor moet doen, wordt de extra inspanning beloond met extra voldoening - zoals elke marathonloper onmiddellijk zal beamen. Een boek dat als voornaamste kwaliteit heeft dat het lekker wegleest, ben ik meestal binnen een week alweer vergeten; een boek dat me meer uitdaagt, blijft me over het algemeen heel wat langer bij. Enfin, het kwam toch nog goed met Man Booker Prize van 2011, want het enige onversneden "literaire" boek op de shortlist won en zo was iedereen weer tevreden. Ook ik, want ik had tijdens onze bloggersbijeenkomst van 15 oktober aangegeven dat The Sense of an Ending het enige boek van de shortlist was dat ik graag wilde lezen en had het daarop prompt van Joke cadeau gekregen. Waarvoor veel dank.

Om aan te sluiten bij het voorgaande: The Sense of an Ending is een zeer leesbaar boek. Ten eerste is het dun: slechts144 pagina's. Ten tweede is er een plot waarin iets valt te ontdekken. Het verhaal begint weinig opzienbarend, afgezaagd bijna, met de schooljeugd en studententijd van de verteller, maar daarna schieten we snel door naar het nu, naar een vreemd legaat, naar een zelfmoord uit het verleden die in een heel ander licht komt te staan en naar (uiteindelijk) een schokkende ontdekking. Genoeg om ook de lezers die alleen geïnteresseerd zijn in "hoe het af zal lopen" aan het boek te binden. Maar daar gáát het niet over.

Het verhaal is aanleiding voor een verkenning van de werking van ons geheugen, van wat blijft hangen, hoe het blijft hangen, en vooral van de vertekening die we als historici van ons eigen verleden allemaal toepassen en van de schrik die we kunnen krijgen als we met die vertekening en met de gevolgen ervan geconfronteerd worden. Het wordt verteld door Tony Webster, nu in de 60, gescheiden, één volwassen dochter, rustig leventje gehad, niets waargemaakt van de Sturm-und-Drangambities uit zijn jonge jaren. De herinneringen betreffen een oude schoolvriend die zelfmoord pleegde en een ex-vriendin die hij haatte. De herinneringen aan beiden zijn gestold, definitief ingedeeld en opgeborgen, totdat er 40 jaar later een vreemd bericht van een notaris komt.

Tony komt er nu langzamerhand achter dat het eigen geheugen buitengewoon selectief is en zwaar gekleurd, een ontdekking die voor hem niet alleen intellectueel van aard is maar ook gevoelsmatig en die diep in zijn binnenste doordringt. Want hij blijkt niet degene te zijn geweest die hij dacht dat hij was.

How often do we tell our own life story? How often do we adjust, embellish, make sly cuts? And the longer life goes on, the fewer are those around to challenge our account, to remind us that our life is not our life, merely the story we have told about our life. Told to others, but – mainly – to ourselves.

En Tony ontdekt vooral en met een behoorlijke klap, dat daden consequenties kunnen hebben waar je op dat moment niet bij stil hebt gestaan - en dat het nu te laat is, veel te laat.

Mijn exemplaar van het boek staat inmiddels tjokvol met passages die ik onderstreept heb en belangwekkend vind. Maar ze zijn vrijwel geen van alle geschikt om buiten de context aan te halen, juist omdat in The Sense of an Ending alles zo perfect met elkaar samenhangt en het een zo organisch uit het ander voortvloeit. De schijnbaar niet ter zake doende discussies in de geschiedenisles in het begin, een gebaar van de moeder van de vriendin, alles blijkt betekenis te hebben.

Het boek begint met een opsomming van losse, willekeurige beelden die de lezer niks zeggen. Maar als je na het einde teruggaat naar de eerste bladzij, worden ze allemaal significant en begrijp je waarom ze de verteller niet meer loslaten - en waarom ik ook nu nog steeds over deze roman aan het nadenken ben. Ik ben onder de indruk van de virtuositeit ervan en ik ben geraakt door het diepmenselijke. The Sense of an Ending is een potientiële klassieker.

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen!