De schrijver als mens

J.M. Coetzee
Summertime (Zuid-Afrika 2009)
Roman, 266 pp.


Eigenaardiger kan het nauwelijks worden: een zekere Vincent interviewt mensen die in de jaren zeventig een beginnende Zuid-Afrikaanse schrijver genaamd John Coetzee hebben gekend, die onlangs is overleden in Australië. Echter, de Zuidafrikaanse schrijver J.M. Coetzee leidt voor zover iedereen weet op dit moment nog steeds springlevend een kluizenaarsbestaan in Australië en is bovendien de auteur van deze roman: een roman dus waarbij het overleden onderwerp dezelfde naam draagt, dezelfde boeken heeft geschreven en grotendeels dezelfde levensloop heeft gehad als de auteur van het boek zelf. Van de eerdere delen in deze serie (Boyhood en Youth) was ik er al aan gewend dat Coetzee gefictionaliseerde mémoires over zijn eigen leven schrijft in de derde persoon, maar hier is het allemaal nog een stukje vreemder. Hij speelt in Summertime niet voor alwetende verteller, maar geeft transcripties van interviews met mensen die zogenaamd over hem vertellen, dat wil zeggen transcripties van interviews over hemzelf die hij zelf heeft geschreven. Regelmatig had ik daarom het idee dat ik een spiegelpaleis was beland. En wellicht bent u als lezer van dit stukje de kluts ook al kwijt.

Opvallend leesbaar
Het opmerkelijk is echter, is dat dit een opvallend leesbaar boek is. Ja, het is complexer en ambitieuzer en gefragmenteerder dan de twee eerdere delen, maar het lezen ervan was nergens een taaie worsteling. Het tweede dat opvalt, is dat Coetzee hier nog meer afstand tussen zijn onderwerp (de schrijver John Coetzee) en zichzelf (de schrijver J.M. Coetzee) heeft gecreëerd dan in de eerdere boeken, en het derde dat opvalt is dat hij nog harder over zichzelf is.De eerste geïnterviewde, een huisvrouw met wie hij begin jaren zeventig een affaire had, zegt over John als minnaar: "Two inscrutable automata having inscrutable commerce with each other's body: that was how it felt to be in bed with John. Two separate enterprises on the go, his and mine. What his enterprise was I can't say, it was opaque to me" (p. 53) En een sensuele Braziliaanse danslerares waarop hij verliefd was en die helemaal niks in hem zag:

This man was disembodied. He was divorced from his body. To him, the body was like one of those wooden puppets that you move with strings. [...] How could this man of yours be a great man when he was not human? (p. 198-9)

"Too cool"
Een collega van de universiteit die Franse literatuur doceerde en met wie hij een korte affaire had, is zelfs niet eens erg flatteus over John als auteur:

As a writer he knew what he was doing, he had a certain style, and style is the beginning of distinction. But he had no special sensitivity that I could detect, no original insight into the human condition. He was just a man, a man of his time, talented, maybe even gifted, but frankly not a giant. [...] Nowhere do you get a feeling of a writer deforming his medium in order to say what has never been said before, which to me is the mark of great writing. Too cool, too neat, I would say. Too easy, too lacking in passion. (p. 242)

Deze John woont samen met zijn zieke oude vader in een armoedig huis, geeft bijles om aan de kost te komen en zelfs zijn liefhebbende nicht Margot ziet hem als een loner en een loser. Hij verzet zich tegen apartheid door zelf zwaar lichamelijk werk te doen, wordt vegetariër, houdt niet van auto's, maar is een te kouwe kikker om politiek bevlogen te zijn en tot actie over te gaan. Als hij zijn nicht een eind mee uit rijden neemt, gaat uiteraard zijn auto kapot middenin de rimboe en als hij een picknick organiseert voor de Braziliaanse danslerares en haar dochters gaat het eindeloos regenen.

Achterklap van vrouwen
Is Coetzee in dit boek bezig met een masochistische afrekening met zichzelf? Ik denk het niet helemaal, want daarmee trappen we in de zorgvuldige gelegde valkuil van het volledig gelijkschakelen van de man met zijn werk. Zoals één van de geïnterviewden zegt (de enige man overigens): "It would be very, very naive to conclude that because the theme was present in his writing it had to be present in his life." (p. 215) Deze man, Johns vroegere collega Martin, wijst de biograaf er bovendien terecht dat hij het vreemd vindt dat deze een biografie schrijft van een schrijver zonder aandacht te schenken aan zijn boeken. Degradeert hij zijn biografie, door alleen het persoonlijke en het intieme op te nemen, daarmee niet tot de achterklap van een aantal vrouwen?

Gewoontjes en toch groots
Maar Summertime is nu eenmaal geen biografie en ook geen echte autobiografie. In plaats daarvan geeft het net als Boyhood en Youth een intrigerend beeld van de groei van een schrijver. Waar Youth vooral ging over de ontwikkeling van de jongeling tot kunstenaar en over diens schrijverschap, geeft Summertime een beeld van de beginnende schrijver als mens. Daaruit blijkt dat die mens zeer gewoontjes kan zijn, zelfs contactgestoord, en desalniettemin kan uitgroeien tot een groot schrijver. Ook blijkt eruit, dat de mens op anderen weliswaar over kan komen als koel en emotieloos, maar dat binnenin een met zichzelf worstelende, soms overgevoelige kunstenaar schuil gaat, zoals maar al te duidelijk wordt in Boyhood en Youth. Het is niet absoluut noodzakelijk om deze eerdere delen te lezen alvorens aan Summertime te beginnen, maar ze complementeren het beeld wel en Coetzee is zo'n geweldige schrijver dat het misschien een beetje zonde zou zijn om deze boeken over te slaan.

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen!