Zen

Jane Hirshfield,
The Heart of Haiku (VS 2011)
Poëzie-essay, ca. 35 pp.
(voor de verkrijgbaarheid, zie onderaan deze bespreking)


Vele mensen over de hele wereld schrijven tegenwoordig wel haiku's en een beetje poëzieliefhebber weet dat het een ultrakorte, ultragecomprimeerde dichtvorm van Japanse oorsprong is. Veel minder mensen weten dat de haiku zoals we die nu kennen, weliswaar niet is uitgevonden maar wel is gevormd door de zeventiende-eeuwse Japanse dichter Bashō. De Amerikaanse dichter Jane Hirshfield schreef een schitterend lang essay over de man en zijn werk en leven, en geeft ons tegelijkertijd inzicht in wat een haiku is, wat een haiku doet.

De definitie van een haiku is niet zo ingewikkeld: "an image-based poem of seventeen sound units, written in lines of five, seven, and again five units each." Het gedicht moet een bepaald jaargetijde oproepen, ofwel door het bij naam te noemen ofwel door middel van associatie. Voordat Bashō het genre transformeerde was het het niet meer dan 'speels vers', de letterlijke betekenis van het woord haiku. Kunst was een integraal onderdeel van het leven van de hogere klassen in het Japan van de zeventiende eeuw en dat was al vele eeuwen zo. Iedereen bespeelde wel een instrument en schreef poëzie. In de tijd van Bashō was vooral het maken van renga een populair tijdverdrijf: één persoon begon met een paar dichtregels, een ander in het gezelschap borduurde daarop voort met een paar opvolgende regels, enzovoort. Je zou het kunnen zien als een zeer verfijnde vorm van scrabble, waarbij de deelnemers hun best deden om elkaar in een plezante sfeer de loef af te steken in gevatheid en vindingrijkheid. Maar Bashō wilde meer, of in ieder geval iets anders.

Bashō ontwikkelde de paar regels per persoon van de renga tot de haiku zoals we die nu kennen: een vorm van zeer bondige poëzie, die een maximum aan voorstellingen of gevoelens oproept, merendeels door gebruik te maken van alledaagse woorden en beelden. Hij wilde de dichter én de lezer opnieuw laten zien met een minimum aan middelen, waarbij 'zien' niet letterlijk moet worden opgevat maar eerder als een innerlijke visie die opgeroepen wordt door een zintuiglijke waarneming. Hier zijn twee mooi voorbeelden (vertaling: Jane Hirshfield)

silence:
the cicada’s cry
soaks into stone

if I took it into my hand,
would hot tears make it vanish?
autumn frost  

Hun verbazingwekkende zeggingskracht krijgen de gedichten alleen als je als lezer bereid bent om je helemaal open te stellen en als het ware mede-auteur te worden. Daar wordt ook de Zen-invloed duidelijk, want in Zen streeft de beoefenaar ernaar om eerst zichzelf leeg te maken en dan helemaal opnieuw naar de wereld te kijken. Een andere wijze om de haiku's te lezen wordt door Hirshfield als volgt beschreven:

One useful way to approach a haiku is to understand each of its parts as pointing toward both world and self. Read this way, haiku remind that a person should not become too fixed in a singular sense of what the self might consist of or know, or where it might reside.

Bashō's leven en poëzie werden sterk beïnvloed door zowel Zen Boeddhisme als Shinto, de belangrijkste geestelijke stromingen van Japan. Zijn leven was een schoolvoorbeeld van boeddhistische onthechting. Hij woonde in een allereenvoudigst hutje en bracht een groot deel van zijn zwervend door, ook toen hij al op hoge leeftijd was. Het reizen stelde hem in staat om de wereld om hem heen steeds weer opnieuw te ontdekken. Vaak had hij amper genoeg te eten, maar gelukkig waren er altijd bewonderende leerlingen en vrienden die voor hem zorgden. Zijn laatste haiku schreef hij op 25 november 1694, een paar dagen vóór zijn dood:

on a journey, ill,
dreams scouring on
through exhausted fields

Hirshfield heeft een ongelooflijk mooi boek geschreven. Het is maar een dikke 30 pagina's lang, maar ze weet daarin zoveel over te brengen, dat het bijna een klein wonder is.
______________________
The Heart of Haiku is alleen te koop als Kindle Single (hier ). Heb je geen Kindle, maar wel een andere e-reader en wil je dit essay graag lezen, stuur me dan even een seintje via de mail of via mijn contactformulier.

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen!