De onbekende klokkenluider

Robert Harris,
An Officer and a Spy (GB 2013)
Roman, 624 pp.
Nederlandse titel: De officier



Vermoedelijk zal iedereen wel eens van de Dreyfys-affaire hebben gehoord. Ook Émile Zola's beroemde krantenartikel J'accuse, dat het begin van het einde van de beruchtste rechterlijke dwaling aller tijden inluidde, zal bij de meesten wel bekend zijn. Alfred Dreyfus was een officier in het Franse leger die eind negentiende eeuw volkomen ten onrechte van spionage werd beschuldigd en als straf de rest van zijn leven in eenzaamheid en onder gruwelijke omstandigheden op een piepklein eilandje voor de Zuidamerikaanse kust moest doorbrengen.

Waarom het Franse leger zo lang en hardnekkig bleef volhouden dat Dreyfus schuldig was, zelfs toen zijn onschuld allang vast stond? Hij was een Jood. Meer was het niet. In het toenmalige fanatiek antisemitische klimaat viel het onrecht dat zo'n onbelangrijk iemand was aangedaan volledig in het niet bij het belang van het Franse leger om de gelederen gesloten te houden. Bovendien was het na de militaire vernedering door Duitsland uit 1870 een mooie gelegenheid om wraak te nemen op de Duitsers voor wie Dreyfus gespioneerd zou hebben. We weten dat gelukkig niet iedereen zich op liet hitsen door racistische onderbuikgevoelens. Prominente schrijvers als Émile Zola, Marcel Proust en Anatole France, en diverse intellectuelen, journalisten en linkse politici namen het op voor Dreyfus. Maar de waarheid was nooit aan het licht gekomen zonder één vasthoudende en rechtschapen militair wiens naam nu bijna niemand meer kent: Georges Picquart.

Deze onbekende maar moedige klokkenluider is de hoofdpersoon van Robert Harris nieuwste historische roman. Harris heeft er verrassend genoeg voor gekozen om het verhaal vanuit de ik-vorm en in de eerste persoon enkelvoud te vertellen, iets wat je niet zo vaak ziet bij historische romans. Het resultaat is echter wel dat je je als lezer gemakkelijk met de hoofdpersoon identificeert en dat de gebeurtenissen een onmiddellijkheid krijgen die ze anders misschien minder hadden gehad. Het knapste van dit boek is echter dat Harris het voor elkaar krijgt om een flinke portie suspense te creëren, zelfs al weet je allang hoe de zaak uiteindelijk is afgelopen.

Georges Picquart in 1906

Georges Picquart was één van de helden van de Dreyfusaffaire, maar dan wel een tamelijk onwaarschijnlijk soort held. Picquart, een beroepsofficier, was het schoolvoorbeeld van de correcte, integere, hardwerkende, intelligente carrièremaker, die uiterst loyaal aan zijn geliefde leger was, dat voor hem een soort familie vormde bij ontstentenis van vrouw en kinderen. Hij kende Dreyfus uit de tijd dat deze studeerde aan de militaire academie waar hij topografieles gaf, en had om die reden een bescheiden maar niet onbelangrijke rol in de veroordeling van Dreyfus. Als beloning daarvoor werd hij (zeer tegen zijn zin) bevorderd tot hoofd van de militaire inlichtingendienst, eufemistisch 'Afdeling statistiek' geheten, en moest hij zich bezig houden met onsmakelijke zaakjes. Eén daarvan was het verder uitzoeken van de spionageactiviteiten van Dreyfus, want hoewel deze inmiddels was veroordeeld, publiekelijk vernederd en verbannen, bleef er de prangende vraag waaróm Dreyfus tot zijn daden was overgegaan. Hij was altijd een loyale militair geweest, was rijk (wat de nodige jaloezie opleverde, maar hem ook onomkoopbaar maakte) en een overtuigend motief leek te ontbreken.

Picquart stuit al gauw op een paar zaken die hem ongemakkelijk maken, zoals het feit dat het doorslaggevende bewijs een geheim dossier was dat alleen de militaire rechters in konden zien en waarvan de verdediging geen kennis mocht nemen. Zoiets is natuurlijk in strijd met alle regels van een eerlijke procesvoering. Picquart gaat methodisch verder spitten en trekt tot zijn ontzetting een steeds erger stinkende beerput open. Tegelijkertijd wordt hij door ondergeschikten en superieuren al maar harder tegengewerkt, totdat hij vanwege zijn onverzettelijke houding in de gevangenis belandt. Uiteindelijk raakt hij zo verontwaardigd door de corrupte top van het leger dat hij zo lief heeft, dat hij een radicale stap neemt..... And the rest is history, zoals ze zeggen.

Ik heb lang niet alle boeken van Robert Harris gelezen, maar het verbaast me niet dat dit door kenners zijn beste tot nu toe wordt genoemd. Het is niet alleen een zeer sterk geschreven pageturner, het is ook een onverwacht actueel verhaal voor een ieder die zijn ogen open heeft voor onrecht. Immers, ook nu weer laten mensen zich gemakkelijk verblinden door racistische onderbuikgevoelens en al dan niet reële terreurdreigingen, waarbij het vermorzelen van onschuldige individuen wordt afgedaan als bijkomende schade. 'Jammer, maar onvermijdelijk'. Dit spannende boek laat de lezer hopelijk eens goed stil staan bij de andere kant en bij het belang van een strafprocesrecht waarbij ook de rechten van de verdachte worden gewaarborgd. Ik weet, het is ontzettend zuur als een verdachte wordt vrijgelaten wegens een vormfout, maar die vormvereisten zijn er niet voor niets, want een juridische misslag is zo gemaakt. Denk maar eens aan Dreyfus.
_______________________________________________________

Voor een schat aan historische achtergrondinformatie zie www.affairedreyfus.com.

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen! Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Plaats dan s.v.p. een link bij de reacties.